گالیله و دایناسورها

عصر جمعه‌ای که گذشت میهمان «میدان اکتشاف‌الدوله»* بودم و درباره «قانون گالیله» و دیگر جنبه‌های زیست‌شناسی جانداران کوچک و بزرگ (به ویژه دایناسورها) صحبت کردم.
«قانون گالیله» مفهومی است ریاضی درباره تفاوت نسبت یال‌ها و سطح‌ها و گنجایش‌های حجم‌هایی متناسب و مشابه که ابعاد متفاوت دارند. مثلاً مکعب‌هایی، یکی به ابعاد یک در یک در یک با سطح شش و حجم یک (و نسبت سطح به حجم شش به یک)، دیگری به ابعاد سه در سه در سه، با سطح پنجاه و چهار و حجم بیست و هفت (نسبت سطح به حجم دو به یک).
کاربرد قانون گالیله در بیوفیزیک جانداران بسیار گسترده است، زیرا برخی جنبه‌های زیستی (جرم، وزن، مقدار انرژی ضروری برای بقا، میزان گرمای تولیدشده...) متناسب با حجم جانداران هستند و برخی دیگر (تبادل گازها، تبادل گرما، قدرت ماهیچه‌ها، استحکام استخوان‌ها) متناسب با سطح (خارجی و داخلی یا مقطع) بدن آن‌ها.
این‌ قصه متواتر که مورچه می‌تواند چندین برابر جرم بدن خود را جابجا کند ولی فیل در بهترین حالت تنها یک ششم جرم بدن خود را بلند کند، برآیند همین مفهوم ریاضی است. همین، مهم‌ترین مانع بر سر راه غول‌آساترشدن دایناسورها بوده و نیز باعث کوچک‌ماندن تخم بزرگترین دایناسورها در ابعاد بالنگی بزرگ.
سوال مسابقه هم این بود: کوچکترین دایناسور تاریخ چه بوده؟ پرسشی که پاسخی بسیار ساده ولی غیرقابل باور دارد: «مرغ مگس». البته کسی جواب درست نداد و شهاب‌سنگ سیاوش که قرار بود جایزه گوینده پاسخ درست باشد، نصیب جیب من شد.
اما *میدان اکتشاف‌الدوله (واقع در باغ کتاب تهران) حاصل ذوق و زحمت سیاوش صفاریان‌پور، پژمان نوروزی، محمد علیزاده و نفیسه نعیمی‌پور است.

https://www.instagram.com/p/BXgd9WxBrBZ/

از شوق و ذوق دنیای روزنامه‌نگاری علم

روز خبرنگار مبارک! البته من خبرنگار نیستم که خود را دخیل در این ماجرا کنم، ولی دوستان خبرنگار فراوانی دارم که این روز را به ایشان تبریک می‌گویم. «خبرنگار» (Correspondent) روزنامه‌نگاری است که برای رسانه‌ها، از راه دور خبر تهیه می‌کند؛ شغلی با ویژگی‌ها و سختی‌ها و مخاطرات ویژه؛ هرسال همین روز خبرنگار و خاطره زنده‌یاد محمود صارمی، به ما شرایط خاص این حرفه را یادآوری می‌کند. «روزنامه‌نگار» مفهومی عام‌تر است که البته شامل «خبرنگار»ها هم می‌شود.

[...] من نمی‌توانم خود را روزنامه‌نگاری حرفه‌ای [نیز] بنامم، زیرا فعالیت حرفه‌ای در این عرصه، پی‌گیری و صرافتی فداکارانه می‌طلبد؛ روزنامه‌نگار باید خود را وقف مردم کند؛ حقیقتی است و بارها از زبان دوستان روزنامه‌نگار شنیده‌ام که می‌گویند این حرفه چون آتشی که شمع را ذوب می‌کند و می‌سوزاند، آدمی را مستحیل و مستغرق می‌سازد. موفقیت در دنیای پژوهش‌های علمی نیز تمرکز و تلاشی می‌خواهد نفس‌گیر که با تکاپو و مداومت روزنامه‌نگاران حرفه‌ای ناهمخوان است. من نیز از جمال چهره علمی همان حجت‌های عزیزی الگو می‌گیرم که شوقشان در علم است و ذوقشان در ترویج علم؛ پس باید ابتدا پژوهشگری موفق باشم، بعد اگر دست‌داد، درباره همان گوشه‌ای از علم برای مردم بنویسم که پیش‌تَرَک، برای مردم درباره آن پژوهیده‌ام.

http://telegra.ph/Paleogram-08-08

چرا دایناسورها منقرض نشدند؟
با حضور عرفان خسروی
#ذوزنقه امشب ساعت ۲۱:۴۵ روی اینستالایو mjtorabi و ehsan.mehrjoo

چرا دایناسورها منقرض نشدند؟

#ذوزنقه
کاری از محمدجواد ترابی و احسان مهرجو، با حضور عرفان خسروی
سه‌شنبه، ۱۷ مرداد ۱۳۹۶، ساعت ۲۱:۴۵
۵۰ دقیقه، ۱۶۰ مگابایت

آیا نفت از دایناسورها به وجود آمده‌است؟

وقتی درباره علت انقراض دایناسورها صحبت می‌کردیم، به این نکته اشاره کردم که در محل برخورد شهاب‌سنگ چیکشولوب که موجب انقراض دایناسورها شد، سفره‌ای نفتی وجود داشته و دوده‌های حاصل از سوختن این نفت‌ها، به لایه‌های فوقانی جو رسیده و برای مدتی حدود ده سال همانجا ماند؛ در نتیجه دمای متوسط زمین حدود ده درجه سلسیوس کاهش یافت و همین موجب انقراض دایناسورهای بزرگ‌جثه شد. اینجا بود که برای یکی از بینندگان سوال پیش‌آمد، اگر در آن زمان هنوز دایناسورها زنده بوده‌اند، چطور نفت وجود داشته؟ گویا هنوز خیلی‌ها تصور می‌کنند نفتی که در لایه‌های زمین وجود دارد، بازمانده دایناسورهاست.

#ذوزنقه
کاری از محمدجواد ترابی و احسان مهرجو
https://www.instagram.com/p/BXj2FuaB_yb/

تصویر سه‌بعدی از شقایق دریایی

راشد از هرمز آمد، با چند صخره که توی آب دریا خیسانده و صخره‌ها پر از جانوران ریزند. گفت بیا شقایق را ببین! گفتم صبر کن عکس سه‌بعدی‌اش را بگیرم! از هر چشمی تصویری برداشتم و گذاشتم کنار هم. شد این.

راهنمایی: چشم‌هایتان را چپ، لوچ، احول یا هر جور دیگری بکنید که می‌دانید، طوری که به جای دو شقایق، سه شقایق ببینید! شقایق میانی را که ممزوج از دو تصویر جانبی است، سه‌بعدی خواهید دید.

https://www.instagram.com/p/BXumFWOhCnG/

دزدی کلاغ سیّاس از گربه مسکین
۲۲ مرداد ۱۳۹۶، پارک لاله

موسیقی: «به من چه؟» از توفیق فرخ

https://www.instagram.com/p/BXzirK_BqBD/

دایناسوری به نام چارخو

این جوجه دایناسور امروزی، جزء خانواده چنگرهاست و در آمریکا زندگی می‌کند، ولی خویشاوندان خیلی نزدیکش با نام‌های محلی چارخو، چنگر و طاووسک در استان‌های گیلان و مازندران هم پیدا می‌شوند و البته خیلی از آن‌ها به خاطر تخریب نیزارها که زیست‌گاه طبیعی‌‌شان است، در خطر انقراض هستند.
بیایید از انقراض آخرین دایناسورهای ایران و جهان پیش‌گیری کنیم.

رده‌بندی این دایناسور کوچولو به این صورت است:

Animalia: جانوران
Chordata: طناب‌داران
Vertebrata: مهره‌داران
Osteichthyes: ماهیان استخوانی
Sarcoptergii: ماهیان باله‌گوشتی
Tetrapoda: چهارپایان
Amniota: آمنیون‌داران
Reptilia: خزندگان
Diapsida: دایاپسیدها
Archosauria: آرکوسورها
Dinosauria: دایناسورها
Saurischia: سوریسکین‌ها
Theropoda: تروپودها
Tetanurae: تتانوراها
Coeulurosauria: سیلوروسورها
Tyrannoraptora: تیرانوراپتورها
Maniraptora: مانی‌راپتورها
Paraves: پاراوین‌ها
Avialae: آویالاها
Aves: آوین‌ها
Pygostylia: دنبالچه‌داران
Ornithothoraces: اورنیتوتوراکس‌ها
Ornithurae: اورنیتوراها
Carinatae: کاریناتاها
Neornithes: نئورنیس‌ها
Neognathae: نئوگنات‌ها
Neoaves: نئواوین‌ها
Insolitavis: اینسولیت‌آوی‌ها
Gruiformes: درناسانان
Ralli: چنگری‌ها
Rallidae: چنگرسانان
Gallinula: چارخو
Gallinula galeata: چارخوی معمولی

https://www.instagram.com/p/BX5hF_oBfKQ/

از وارونگی‌های استرالیا

نخستین کاشفان اروپایی استرالیا را قاره‌ای وارونه یافتند که در آن قوها سیاه‌رنگند و پستاندارانی مرغ‌سان پیدا می‌شوند که تخم می‌گذارند. مصداق‌های وارونگی استرالیا فراوان‌اند. یکی‌ش هم این سنگواره آگاتیس (مخروط‌داری از خانواده آروکاریا) که خلاف‌آمد عادت سنگواره‌های گیاهان، به جای این که رنگ برگ‌هایش به سیاهی بزند، برگ‌هایی سپید دارد.

https://www.instagram.com/p/BXH6mxjAROm/

چرا تقلب در دنیای جانداران فراگیر نشده است؟
بسیاری از قورباغه‌ها با صدای مخصوص خود به جلب جنس مخالف می‌پردازند و هر چه یک قورباغه بزرگ‌تر باشد صدای قور قور بم‌تری دارد و شانس جذب کردن یک ماده را بیش‌تر در اختیار دارند. اما بعضی قورباغه‌های کوچک‌تر که در برابر نرهای دیگر شانسی ندارند از یک حقه استفاده می‌کنند، آن‌ها در مسیر قورباغه نر بزرگ و قورباغه ماده کمین می‌کنند و زمانی که ماده به سمت نر می‌رود با او جفت‌گیری می‌کنند.
این حقه بسیار به نفع قورباغه کوچک‌است زیرا نه تنها آمیزشش را انجام می‌دهد بلکه با صرف انرژی بسیار کمتری این کار را انجام می‌دهد و این شایستگی بالایی را برای او به ارمغان می‌آورد. حال سوال اینجاست که چرا تنها بعضی از قورباغه‌های کوچک این کار را انجام می‌دهند؟ اگر این رفتار انقدر به صرفه و سودده است چرا بقیه انجامش نمی‌دهند و متقلبان همیشه یک درصد محدودی از جمعیت را به خود اختصاص می‌دهند؟
اگر موارد دیگر مثل شانس کم موفقیت یا شکست در رقابت اسپرمی را نادیده بگیریم هنوز مسئله‌ای هست که مانع از رشد بی‌اندازه جمعیت متقلبان می‌شود و آن این‌ است که اگر تعداد متقلبان در هر نسل بیش‌تر شود به جایی می‌رسیم که تمام جمعیت در حال تقلب هستند و این باعث ناپایداری و از بین رفتن جمعیت می‌شود، در واقع میزان تقلب باید در حد مناسبی باقی بماند تا هم جمعیت حفظ شود و هم متقلبان سود ببرند.
این اتفاق در بسیاری از گونه‌های دیگر نیز می‌افتد، پنگوئن‌هایی که تخم هایشان را به دیگر اعضای گروه می‌سپارند تا خودشان به جای نگه‌داری و مراقبت از فرزندان زمان و انرژی بیش‌تری برای آمیزش دوباره داشته باشند هم یکی از مثال‌های معروف این تقلب است.
دقت شود که بحث تعادل در تقلب زمانی بسیار بارز می‌شود که این تقلب بین اعضای یک گونه انجام گیرد، البته که تقلبِ بین گونه‌ای نیز ساز و کاری شبیه ولی پیچیده‌تر دارد.
برای این‌ که بهتر متوجه این مسئله شویم، باید به نظریه‌ای به نام نظریه بازی مراجعه کنیم، نظریه بازی به ما می‌گوید که دقیقا چه میزان تقلب و چه میزان متقلب می‌تواند در جمعیت باقی بماند طوری‌که جمعیت از بین نرود. لینکی که در زیر می‌فرستم یک نمایش زیبا و ساده از نظریه‌بازی‌ها را در اختیارمان می‌گذارد که در نهایت خودتان می‌توانید یک جمعیت با تعداد متقلبان و تقلب‌هایی با تاثیر گذاری مختلف بسازید و نتیجه انتخاب طبیعی را روی جمعیتتان مشاهده کنید.
https://hamed.github.io/trust
@jar_of_pandora

جستجو برای زندگی
آقای عبدالرضا شهبازی در کانال «دیرینه‌نگار» از مقاله‌ای یاد کرده‌اند که آبان‌ماه ۱۳۹۲ در شماره ۲۳۲ مجله نجوم درباره جستجوی زندگی در کائنات نوشته بودم.

https://news.1rj.ru/str/dirinenegar/345

احتمالا وسواس فکری-عملی دارم و راضی‌ام

طبق این آزمون که چندان جدی‌اش نمی‌گیرم، صد در صد مبتلا به وسواس فکری-عملی (OCD) هستم؛ اما حتی اگر چنین نتیجه‌ای جدی باشد، موجب حرمان تلقی نمی‌شود. بسیاری از بیماری‌های دیگر نیز منشاء تکاملی دارند. شارون معلم در کتاب «بقای امرض: پزشک سرگشته‌ای که درمی‌یابد چرا به بیماری نیازمندیم»* درباره زیست‌شناسی تکاملی بیماری‌ها می‌نویسد و نشان می‌دهد چرا بسیاری بیماری‌های ژنتیک (مثلا کم‌خونی داسی‌شکل، هموفیلی ماینر و بیماری مورد علاقه نویسنده: هموکروماتوسیس) که می‌توانند مرگ‌آور باشند، در خزانه ژنتیک ما انسان‌ها دوام آورده‌اند و حتی مورد انتخاب طبیعی قرارگرفته‌اند. پاسخ معلم به این پرسش و پویش او برای جستجوی این پاسخ، شالوده هیجان‌انگیز این کتاب را شکل می‌دهد؛ جان کلام: جمعیت نیاکان به این بیماری‌ها نیازمند بوده، چون ابتلا به این بیماری‌ها به جز مرگ، باعث بقای نیز می‌شده است، به‌خصوص در حالت خفیف.
ما میراث‌داران اجدادی هستیم که به لطف ابتلا به هموکروماتوسیس در برابر طاعون مقاومت کردند و به لطف اقسام کم‌خونی، از حمله مالاریا جان سالم به در بردند. شاید (و تنها شاید) من و کسان دیگری که مانند من گرفتار وسواس فکری-عملی هستند، این وسواس را از نیاکان خود به ارث برده باشند. نمی‌دانم وسواس‌ فرضی به چه کار این نیاکان خیالی می‌آمده‌؛ اما قطعا می‌دانم برای کسی که کار اصلی‌اش پیدا کردن سنگواره در میان سنگلاخ کوهستان‌هاست و تفریحش، روزنامه‌نگاری و پیداکردن غلط‌های ویرایشی در متن‌های علمی، وسواس فکری-عملی راز بقاست.

*Survival of the Sickest: A Medical Maverick Discovers Why We Need Disease

http://trendingposts.club/quiz/p/how-sensitive-is-your-ocd-radar

ما هم اولش فکر کردیم کسوف شده...

در پی خورگرفت امروز که در آمریکا دیده شد، این دایناسور هم پلاکاردی دستش گرفته که روی آن نوشته: «ما هم [اولش] فکر کردیم کسوف‌شده». منظور دایناسور هم واقعه برخورد شهاب‌سنگ چیکشولوب است که ۶۶ میلیون سال پیش به انقراض جمعی اغلب دایناسورها و بسیاری جانداران دیگر منتهی‌شد.

#طنز
#کسوف
#انقراض

https://www.instagram.com/p/BYELLi-nDg2/

گله‌ای بزرگ از حدود ۵۰۰ دلفین فرفره‌ای در آب‌های ساحلی شمال شرقی جزیره بوموسی، خلیج فارس
عکس را دوست عزیزم، کوشا داب، گرفته‌است.

https://www.instagram.com/p/BYCzSnohlfc/

زیست‌شناسی پستانداران کوچک

دیروز آقای کاوه فیض‌اللهی را دیدم و تازه‌ترین کتاب ایشان را خریدم (البته چون پول نداشتم بدهکار شدم). بعد از مدت‌ها بالاخره کتابی علمی به زبان فارسی در دست دارم که هم محتوای آن جذاب است، هم ترجمه‌ای روان و بی‌نقص دارد. موضوع کتاب فیزیولوژی کارکردی پستاندارانی است که جرمی کمتر از پنج کیلوگرم دارند. نویسنده متخصص و صاحب‌نظر به چالش‌های مختلفی که این پستانداران با آن روبه‌رو هستند و طریقه افاقه بر این دشواری‌ها، با زبانی پرداخته که به قدر کافی تخصصی و به اندازه‌ای وافی، ساده است.
گذشته از محتوا و مافیهای کتاب، گزارش دقیق و وفادارانه متنی تخصصی و علمی به فارسی، آن هم با زبانی سالم و فصیح و بلیغ، کار هرکسی نیست و کاوه فیض‌اللهی نیز، نه هر کسی است.
خواندن این کتاب برای هر کسی که می‌خواهد چیزی از طبیعت و حیات وحش دریابد و آن که دغدغه‌ای درقبال محیط زیست دارد، مفید است. اما به دوستانی که قدم در راه ترویج علم برداشته‌اند و قصد دارند روزی نویسنده چیره‌دست متن‌های علمی باشند، مؤکد می‌گویم که چنین کتابی را حتما بخوانید! هم چیزی از طبیعت می‌آموزید و سواد علمی‌تان غنی می‌شود، هم اگر پذیرا باشید، قلمتان را، تومنی پانزده قران، ارزنده‌تر می‌کند.

https://www.instagram.com/p/BZRNNUgBhxS/

قسمت صفرم عجائب‌المخلوقات

گفتگوهای عرفان خسروی و عطا کالیراد درباره جهان و کار جهان از دریچه زیست‌شناسی تکاملی