> فستیوال جهانی، انیمیشن ایرانی

* مقاله زیر حاصل بخشی از پژوهش فیلم مستند " انیمیشن ایرانی " بوده است که توليد آن در اواخر زمستان 1399 به پايان رسيد. این مقاله در شماره سیزدهم فصلنامه تخصصی "سینما انیمیشن " تابستان 97 به چاپ رسیده است و در آن به نقش فستیوال بین‌المللی فیلم‌های کودکان و نوجوانان تهران در تاسیس امور سینمایی کانون و رشد و ترویج انیمیشن ایران پرداخته شده است.

فستیوال بین المللی فیلم‌های کودکان و نوجوانان تهران در دهه‌های 40 و 50 به مدیریت کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان برگزار شد. نقش و تاثیر عمیق این فستیوال بر رشد و ترویج انیمیشن ایران موضوع مطلبی‌ست که در پی آمده است. در این متن ضمن پرداختن به این ارتباط، به اصلی‌ترین دلایل این تاثیر با ذکر شرایط تاریخی و اجتماعی پرداخته خواهد شد.
-
نخستین دوره فستیوال بین‌المللی فیلم های کودکان و نوجوانان تهران در سال 1345 توسط وزارت فرهنگ و هنر راه اندازی و یک سال بعد اداره آن به کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان سپرده شد. هدف از راه‌اندازی چنین جشنواره ای، به غیر از مشارکت ایران در گسترش جهانی فیلم‌های کودکان، آشنایی و تشویق نویسندگان و فیلمسازان با فیلمهایی بود که مخاطبشان مشخصا کودکان و نوجوانان بودند. به این ترتیب در شرایطی که بازار متعارف فیلم کودک و نوجوانان در کنترل آثار دیزنی بود، پخش هر ساله این آثار متفاوت و باکیفیت کودکان و نوجوانان با انواع تکنیک‌ها و فرمت‌ها و سبک‌های فیلم‌سازی (فیلم زنده کوتاه و بلند، ‌انیمیشن و ‌انیمیشن عروسکی) فضایی غنی را برای تماشا و تجربه فراهم می‌آورد.اولین دبیر این فستیوال هژیر داریوش (۴۷-۱۳۴۵) بود.با گسترش فستیوال و پس از چند دوره، دبیری فستیوال به پرویز فتوره چی (۴۹-۱۳۴۸) و سپس پرویز دوایی (۵۲-۱۳۵۰) و نهایتا فریدون معزی مقدم (۵۵-۱۳۵۳) سپرده شد. ( اطلاعات این بخش از مدخل «کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان / فستیوال های بین المللی فیلم» از دانشنامه ایرانیکا نوشته فریدون معزی مقدم برداشت شده است.) فستیوال بین‌المللی فیلم های کودکان و نوجوانان تهران نخستین فستیوال حرفه ای کودک در ایران بود و این میزبانی فرصت خوبی به هنرمندان ایرانی داد تا با آثار درجه یک و انیمیشن‌های برتر جهان آشنا شوند. به علاوه،‌ حضور هنرمندان و فیلم‌سازان انیمیشن از اقصی نقاط دنیا مانند نورمن مک لارن (Norman McLaren) هرمینا تیرلووا (Hermína Týrlová)، جان هالاس (John Hallas)، رائول سروه (Raoul Servais)، سائول باس(Saul Bass)، کارل زمان (Karel Zeman)، برت هانسترا (Burt Hanstra)،‌ یرژی اسکولیموفسکی (Jiri Skolimovski)،‌ ژاک تاتی (Jacques Tati) و ریچارد ویلیامز (Richard Williams ) که با شرکت آثارشان در بخش مسابقه، برنامه مرور آثارشان و یا به عنوان داوران جشنواره از مهمانان دوره‌های مختلف فستیوال بین‌المللی فیلم‌های کودکان و نوجوانان تهران بودند، زمینه‌ای برای تماس هنرمندان و فیلم‌سازان ایرانی با سینما و انیمیشن جهان را فراهم ساخته بود. این فستیوال طی دوازده دوره برگزاری سالانه، رفته رفته به عنوان یکی از فستیوال‌های معتبر کودکان در جهان با رده‌ی الف شناخته شد.
در این فستیوال برای نخستین بار علاوه بر فیلم‌های داستانی کودکان و نوجوانان، پیشروترین انیمیشن‌های کوتاه و تجربی با مضامینی نو، متفاوت و تاثیرگذار به نمایش درآمدند و طی سال های برگزاری به خصوص در دوره های نخستین، تاثیری عمیق بر هنرمندان و به ویژه فعالان جوان و پرشور و خلاق کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان – از جمله طراحان و تصویرگرانی چون فرشید مثقالی، نفیسه ریاحی، مرتضی ممیز، پرویز نادری و آراپیک باغداساریان – گذاشت. اینان در این تماس‌ها و تعامل‌ها توانستند به تدریج با ابتکار شخصی و اکثرا بدون آموزش رسمی و صرفا از روی شور و اشتیاق و با آزمون و خطا نخستین فیلم‌های ارزشمند خود را بسازند که همگی بخشی از آنچه امروزه به عنوان «دوران طلایی انیمیشن ایران» می‌شناسیم،‌ محسوب می‌شوند.
فرشید مثقالی که تا پیش از آن به عنوان تصویرگر فعالیت داشت، می‌گوید نخستین برخوردش با انیمیشن تجربی در فستیوال بین‌المللی فیلم‌های کودکان و نوجوانان تهران نیمه‌ی دهه 40 رخ داده است. برای او و بسیاری از همنسلانش انیمیشن‌های اروپای شرقی، لهستان، یوگسلاوی و مجارستان کشف شگفت‌آوری بود. مثقالی معتقد است که تحت تاثیر انیمیشن کوتاه «پری دریایی» ( 1968 Sirene ) ساخته‌ی رائول سروه، شوق و گرایش به سوی ساخت انیمیشن یافته است. (این سخنان مستند به مصاحبه‌های شخصی پژوهشگر با هنرمندان نامبرده است که به عنوان بخشی از پژوهش‌های دست اول برای ساخت فیلم مستندی درباره تاریخ انیمیشن ایران انجام شده‌اند.)

ابوالفضل رازانی با دیدن انیمیشن عروسکی « شورش اسباب‌بازی‌ها» Vzpoura hraček (1946 - Revolt of the Toys) ساخته‌ی هرمینا تیرلووا در فستیوال بیش از پیش مشتاق ساخت انیمیشن عروسکی شده است. مهین جواهریان می‌گوید با این که فستیوال بین‌المللی فیلم‌های کودکان و نوجوانان تهران سالی یک بار برگزار می‌شد، ولی برای دیدن یک انیمیشن چند دقیقه‌ای گاهی چند ساعت در ازدحام صف فستیوال می‌ماندیم تا مثلا کارهای دو دقیقه ای آسوالدو کاواندولی (Osvaldo Cavandoli) مجموعه خط یا آقای خط (La Linea مجموعه خط در۹۰ اپیزود کوتاه بین سالهای ۱۹۷۱ تا ۸۶ ساخته شدند و برخی از آنها بلندتر) را پیش از فیلم های بلند درسالن سینما ببینیم. این انیمیشن‌ها برای جوانان هنرمند آن سال‌ها هم به دلیل موضوع‌ها و هم به دلیل تکنیک‌های بدیع و متفاوتی که تا آن زمان دیده نشده بود، تازگی و جذابیت زیادی داشت.
علاوه بر انیمیشن‌های مکتب زاگرب، آثار انیمیشنی مرکز ملی فیلم کانادا (National Film Board of Canada) نیز برای نخستین بار در ایران در فستیوال بین‌المللی فیلم‌های کودکان و نوجوانان تهران ارائه و تماشا شد. این رویداد تماس ذهن هنرمند ایرانی را با انیمیشن‌های پیشرو جهان فراهم کرد. اکنون آنها در معرض نوعی دیگری از انیمیشن بودند: انیمیشن‌هایی مدرن، تجربه‌گرا و متفاوت با آثار رایج دیزنی که چند دهه بود در سینماها و تلویزیون ایران دیدن‌شان عادت عام شده بود.
این آثار در دهه‌های بعد از جنگ جهانی دوم و دوران جنگ سرد – نه فقط از نظر تنوع و نوظهور بودن تکنیک‌هایی که مرتب در حال ابداع و اختراع بودند، بلکه به دلیل شیوه‌های بیانی و موضوعاتی که خارج از جریان غالب و گاه در تقابل با گفتمان سرمایه‌داری غرب و صنعت سرگرمی سازی انیمیشن متعارف آمریکایی برمی‌گزیدند – به شکل همگرایی جزو پیشروترین انیمیشن‌های جهان به شمار می‌آمدند. این نگاه و تفکر در ایران آن زمان نیز مطلوب اکثریت روشنفکران و به خصوص جوانان بود. شاید به همین دلیل است که بخش زیادی از انیمیشن‌های کانون چه در قصه‌گویی و چه در تکنیک به انیمیشن‌های سبک زاگرب و انیمیشن‌های مرکزملی فیلم کانادا گرایش یافتند.
نکته ی دیگر اینکه فیلم‌ها و انیمیشن‌های فستیوال بین‌المللی فیلم‌های کودکان و نوجوانان تهران علاوه بر فعالان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان برای انیمشن‌سازان اداره فرهنگ و هنر و حتی دست اندرکاران تبلیغات و تلویزیون تازه تاسیس ملی ایران اهمیت بسیاری زیادی پیدا کرده بود، چرا که با نوعی دیگر از فرمت‌های فیلم و انیمیشن مواجه شده بودند که تا پیش از آن نمونه‌ای نداشت.
مهمترین ویژگی فستیوال بین‌المللی فیلم‌های کودکان و نوجوانان تهران نقش تاریخی‌اش در روند رشد و ارتقای انیمیشن ایران است. چراکه در نهایت انگیزه ای برای تاسیس «امور سینمایی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان» شد و تاثیر آثار به نمایش در آمده در آن و فرهنگی که متعاقب آن در فضای انیمیشن ایران پدید آمد هنوز قابل لمس و دستیابی است، ‌و از این رو است که کماکان یکی از عوامل موثر در شکل‌گیری انیمیشن مدرن ایران در دهه‌های بعد به شمار می رود.
ابراهیم فروزش مدیر سینمایی کانون در دهه 50 می‌گوید برگزاری نخستین دوره‌های فستیوال بین‌المللی فیلم‌های کودکان و نوجوانان تهران انگیزه‌ای قوی برای فیلم‌سازان، طراحان و تصویرگران کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و بالطبع برای مدیران وقت کانون ایجاد کرد و آنها را به این اعتقاد یگانه رساند که می‌باید کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان هم فیلم‌هایی با موضوعات ایرانی و نگاه جهانی تولید کند. این تصمیم یکی از دلایل مهم و شاید منشا تاسیس «امور سینمایی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان» بود. به این ترتیب با پیگیری مدیران وقت کانون، به ویژه فیروز شیروانلو طرح تاسیس امور سینمایی کانون مطرح می‌شود.

مهرداد شیخان - مرداد 1397

https://www.instagram.com/iraniananimationdoc
@IranianAnimationDoc

استفاده از متن و عکس با ذکر منبع آزاد است