تشبُّث به نیچر
و عجایب‌المخلوقات

روز یکشنبه پنجم آذر، روزنامه شرق پرونده‌ای درباره خاستگاه فکری مجله نیچر منتشر کرد. مقاله‌هایی از بنده و آقایان عبدالرضا شهبازی و عطا کالیراد این پرونده را می‌سازند.
مقاله من تحت عنوان «درس‌هایی از نیچر» به شخصیت تامس هنری هاکسلی (نویسنده نخستین دیباچه نیچر) و نسبت او با داروین، گوته، طبیعت، نظریه تکامل، پیشرفت علم و مکتب رمانتیسیزم می‌پردازد. پس از این مقدمه کمابیش مفصل، سعی کردم نشان دهم هاکسلی و طبیعی‌دان‌های دیگری که بنیان‌گذار نیچر بودند، پیرو روایت خاصی از رمانتیسیزم طبیعت‌گرا بودند که برخلاف نحله غالب این مکتب، مخالفتی تام با پیشرفت علم و نگاه سازوکارگرایانه به طبیعت نداشتند. توسعه علوم طبیعی در سده بیستم و بیست‌ویکم میراث همین مکتب فکری است که هنوز هم می‌توان آن را میان اصحاب علوم طبیعی، زنده و ساری یافت. چه‌بسا یکی از علل عقب‌ماندگی ما از قافله علوم پایه، احساس بی‌نیازی از پژوهش درباره طبیعت و اکتفای ما به علوم کاربردی و فنی باشد.
از قضا همراه عطا کالیراد در قسمت یکم پادکست عجایب‌المخلوقات نیز (که چند هفته پیش‌تر ضبط شده و دوشنبه ششم آذر، یعنی یک روز بعد از پرونده شرق منتشر شد) به همین موضوعات می‌پردازیم.
متن کامل پرونده نیچر و قسمت یکم پادکست عجایب‌المخلوقات را در پالئوگرام و عجایب‌المخلوقات بخوانید و بشنوید!

https://www.instagram.com/p/Bb_oYIHhzIg/

عجایب‌المخلوقات - قسمت یکم:

دیباچه نیچر
https://news.1rj.ru/str/ajamax/14
هاکسلی رمانتیک
https://news.1rj.ru/str/ajamax/15
علم یا فناوری؟
https://news.1rj.ru/str/ajamax/16
ایامار پرستار آین
https://news.1rj.ru/str/ajamax/17
چرا علم؟
https://news.1rj.ru/str/ajamax/18
پایان
https://news.1rj.ru/str/ajamax/19
پشت‌صحنه
https://news.1rj.ru/str/ajamax/20

درس‌هایی از «نیچر»
پرونده صفحه علم روزنامه شرق
درباره خاستگاه فکری مجله نیچر
با مطالبی از عرفان خسروی، عبدالرضا شهبازی و عطا کالیراد
یکشنبه، پنج آذر ۹۶، ص ۱۲

عجایب‌المخلوقات - قسمت یکم - ۱ - دیباچه نیچر

عجایب‌المخلوقات - قسمت یکم - ۲ - هاکسلی رمانتیک

عجایب‌المخلوقات - قسمت یکم - ۳ - علم یا فناوری؟

عجایب‌المخلوقات - قسمت یکم - ۴ - ایامار پرستار آین

عجایب‌المخلوقات - قسمت یکم - ۵ - چرا علم؟

عجایب‌المخلوقات - قسمت یکم - ۶ - پایان

عجایب‌المخلوقات - قسمت یکم - ۷ - پشت صحنه

علم چه فایده‌ای دارد؟
سخنرانی عرفان خسروی
در نخستین نشست سیتاک، اول بهمن ۱۳۹۵
ناظر به بخش سوم از قسمت یکم عجایب‌المخلوقات درباره علم و فناوری:
https://news.1rj.ru/str/ajamax/16

به پویش #تهران_کارگاه_ساختمانی بپیوندید!
https://www.instagram.com/p/BZ_HJTWhdAO/
ناظر به بخش چهارم از قسمت یکم عجایب‌المخلوقات با عنوان «ایامار پرستار آین»:
https://news.1rj.ru/str/ajamax/17

در زبان الفی، عبارت «ایامار پرستار آین» یعنی «دنیا دگرگون شده است» و این زبان حال ما و شهرهای ماست که زیرپای لشکر اورک‌های خانمان‌برانداز هر روز کوبیده می‌شوند و از نو سر از خاک برمی‌دارند. این عبارت را از زبان گالادریل می‌شنویم که از نخست‌زادگان الف‌ها و مادربزرگ آروین است:
I amar prestar aen, han mathon ne nen, han mathon ne chae a han noston ned 'wilith
دنیا دگرگون شده‌ است، می‌توانم در آب حس‌کنم‌اش، می‌توانم در خاک لمس‌کنم‌اش یا در هوا ببویم‌اش.

در ستایش بی‌فایدگی علم از عطا کالیراد
و
کنگره سرکش کاخ علم از عرفان خسروی
دانستنیها، ۱۹۱، ۱۳ آبان ۹۶، صص ۱۰-۱۱
ناظر به بخش پنجم از قسمت یکم عجایب‌المخلوقات با عنوان «چرا علم؟»:
https://news.1rj.ru/str/ajamax/18

معرفی و بررسی کتاب: مواجهه با داروین: نخستین برخوردها با نظریۀ تکامل در شرق مسیحی و اسلامی

درسرای اهل قلم

عطاکالیراد(پژوهشگاه دانش‌های بنیادی)
عرفان خسروی (دانشگاه تهران)
امیرمحمد گمینی
13 آذر 17-19

ئیُونز!
The Biggest Thing That Ever Flew
بزرگترین پروازگر تاریخ
ئیُونز را هر هفته با ترجمه عرفان خسروی در پالئوگرام دنبال کنید!
t.me/paleogram

من دایناسورم!
این قسمت: Pteranodon
در این قسمت ترانودون (که تروسور مشهوری است) راز مهمی را با ما در میان می‌گذارد.
«من دایناسورم!» را با ترجمه عرفان خسروی در پالئوگرام تماشا کنید!
t.me/paleogram/648

پاهای دایناسورها

گابریل اوگتو (Gabriel Ugueto) خزنده‌شناس و یکی از ماهرترین پالئوآرتیست‌های نسل ماست. فعالیت او در عرصه پالئوآرت و تصویرگری از جانوران منقرض‌شده چنان چشمگیر است که کارهای پژوهشی او در شناسایی و رده‌بندی خزندگان کمتر به چشم می‌آید.
او در یادداشت کوتاهی که همراه چند عکس در اینستاگرام منتشر کرده، از مشاهده تنوع پوشش شاخی پا (پودوتکا) در دایناسورهای عصر حاضر (پرندگان) در باغ وحش میامی شگفت‌زده شده و حدس می‌زند این تنوع در دایناسورهای غیرپرنده حتی بیشتر بوده باشد.
این نکته مهمی در بازسازی ظاهر دایناسورهاست که همه آن‌ها را با الگوی ظاهری ثابتی تصور نکنیم! شکل پوشش شاخی روی دست و پا، پوشش شاخی روی پوزه، الگو و ظاهر و آرایش پرها، حتی میزان چربی زیرپوستی در ظاهر دایناسورها تاثیری هم‌اندازه یا بیشتر از استخوان‌بندی دارد. در نظر داشتن تنوع ظاهری ناشی از این موارد، ویژگی مهم پالئوآرت معاصر، از جمله آثار گابریل اوگتو است.
https://www.instagram.com/p/BcNBcLTHyyt/

آیا پنگوئن نوعی پستاندار است؟

طی چند سال سروکله‌زدن با بچه‌های المپیادی، برای این که ساز بچه‌ها را کوک‌کنم و به تکاپو وابدارمشان، راه‌های مختلفی آزمودم. یکی از بهترین راه‌ها، پرسیدن و به چالش‌کشیدن پاسخ‌های نادرست است.
از سؤالاتی که چند سال پیش در قالب آزمون پایان دوره به بچه‌های المپیادی دادم، این بود:

از میان جانوران زیر کدام‌یک نزدیک‌ترین خویشاوند پنگوئن است؟
الفـ لاک‌پشت
بـ تمساح
جـ فک
د پلاتی‌پوس

جواب درست، البته گزینه بـ است، یعنی «تمساح».

لُب کلام: تمساح‌ها و پرندگان نزدیک‌ترین خویشاوندان زنده هم و شبیه‌ترین حیوانات امروزی به یکدیگرند.
شاید تمساح شبیه‌تر به مارمولک و لاک‌پشت به نظر برسد، اما شباهت‌های تمساح با خزندگان دیگر، نشان‌دهنده گذشته تکاملی مشترک آن‌ها نیست. اشتراکات ظاهری این خزندگان فقط مجموعه‌ای از «نداشتن»هاست. فقدان ویژگی‌هایی مثل پر و مو، پاهای بلند و سوخت‌وساز خونگرم برخی از اشتراکات تمساح و مارمولک و مار و لاک‌پشت است. این مجموعه‌ را می‌توان تا ابد بسط داد: تمساح‌ها و مارمولک‌ها به‌علاوه فاقد فرستنده رادیویی، قدرت تله‌پاتی و امکان سفر میان‌ستاره‌ای‌اند. این صفات سلبی نتیجه تغییرات تکاملی در نیاکان این موجودات نیستند، بلکه از روز نخست، همینطور نَهَست بودند.
برای اینکه دو جاندار را خویشاوند تلقی کنیم، باید شباهتی در آن‌ها بیابیم که حاصل تغییری باشد؛ شباهتی که پیشینیان و دیگران فاقد آن باشند. چنین شباهتی ما را وامی‌دارد نتیجه بگیریم زمانی جانداری قدیمی زندگی کرده و در نسل آن تغییری رخ‌داده، صفتی نو پیدا شده و موجوداتی که امروز واجد این صفت‌اند، از تبار همان جانداری‌اند که نخستین‌بار این صفت نو را پیدا کرده. اشتراکات عدمی تمساح و مارمولک چنین نیست؛ اشتراکات عدمی یعنی عدم اشتراک.
در عوض میان تمساح و پرندگان شباهت‌های اختصاصی زیادی می‌بینیم: شیوه عمودی‌ایستادن پاها، ساختار چهارحفره‌ای قلب، پوسته آهکی تخم، لوله‌های عرضی انتقال هوا در شش، رفتارهای مادرانه و ساخت لانه از گیاهان، استخوان‌بندی جمجمه، دنده‌های گردنی، پلک سوم و….
بچه‌ها پیش‌تر هم منطق این نتیجه‌گیری را آموخته بودند، هم جزئیات کالبدشناسانه شباهت پرندگان و تمساح را؛ اما بهره بزرگی از آن‌ها «فک» را به عنوان پاسخ درست انتخاب کردند؛ چون درباره طبیعت پنگوئن هیچ نمی‌دانستند و اغلب، خیالشان این بود که پنگوئن هم پستانداری است، مثل فک؛ همین‌ها که قدم در راه المپیاد زیست‌شناسی گذاشتند چنین‌اند؛ باقی که هیچ.
کارنامه آموزش پزشکی‌محور و کنکور‌پسندِ زیست‌شناسی در کشور ما همین است.

www.instagram.com/p/BcUBMWzhZ_q/

مواجهه با داروین میان اعراب و ایرانیان

نشست نقد و بررسی کتاب «مواجه با داروین؛ نخستین برخوردها با نظریه تکامل در شرق مسیحی و اسلامی» دوشنبه (۱۳ آذرماه) با حضور امیرمحمد گمینی، مترجم و پژوهشگر اثر، عطا کالیراد و عرفان خسروی در سرای اهل قلم برگزار شد.
خسروی در این نشست با بیان اینکه مواجهه با نظریه داروین چندین مرحله دارد که ما را به مقایسه نخبگان ایرانی با نخبگان عرب می‌رساند، گفت: مهمترین ایرانیانی که در این کتاب نقدی بر داروین داشتند و به آن اشاره شده است سیدجمال‌الدین اسدآبادی و محمدرضا نجفی اصفهانی است که مدت‌ها پس از ارائه نظریه داروین، آن را بیش‌وکم نقد کردند؛ در حالی که در سده نوزدهم طی مدت کوتاهی جامعه روشنفکری عرب برخورد بسیار بازتری با نظریه تکامل کرد و به نقد و بررسی آن پرداخت.
وی تاریخچه‌ای از کتاب‌هایی که در این حوزه نگاشته شده ارایه کرد و گفت: کتاب «جانورنامه» (انصاری کاشانی) در سال ۱۲۸۷ قمری نوشته شد اما کوچکترین ارتباطی با نظریه داروین ندارد. زیست‌شناسی مدرن شاخصه‌ای دارد که مهمترین آن مفهوم تاریخ طبیعی است. در کتاب «جانورنامه» تاریخ طبیعی وجود دارد اما در کنار بررسی جانوران زهرناک و مضر ایران، یعنی هم‌آن‌چه از دید علمای قدیم، علوم نافع شمرده می‌شود. آن‌چه از دیرینه‌شناسی و رده‌بندی در این کتاب مطرح می‌شود ارتباطی به داروین ندارد.
کتاب اصول علم گیاه‌شناسی (ناظم‌العلوم) نیز که بعدها منتشر شد تاریخ طبیعی بسیار کمرنگی دارد. کتاب «حیوان‌شناسی» (گراویه و ولی‌الله خان) نیز فاقد اشاره به تکامل است و «علم‌الاشیاء» (بیرجندی) نیز اشاره‌ای به تاریخ طبیعی و نگاه غایت‌گرایانه دارد. بعدها کتاب «تاریخ طبیعی» (گل‌گلاب) منتشر شد که باز اشاره‌ای به دیرینه‌شناسی در آن نمی‌شود. اکنون این سوال مطرح می‌شود که آیا در این فاصله از نظریه تکامل اطلاعی نداشتند؟ پاسخ این است که با توجه به نگارش کتاب نجفی اصفهانی احتمالا نخبگان ایران از نظریه داروین اطلاع داشتند. مثلا علی‌اصغر حکمت در سال ۱۲۹۳ شمسی کتاب «فلسفه نشو و ارتقا» را ترجمه می‌کند، اما تا سال ۱۳۵۴ از ترس اتهام الحاد آن را منتشر نمی‌کند.
در سال ۱۳۱۴ که کتاب «علوم طبیعی» (هاشمی) منتشر می‌شود، نام داروین برای نخستین بار آورده می‌شود. چهار سال بعد، عباس شوقی ترجمه ناقصی از کتاب داروین با‌عنوان بنیاد انواع منتشر می‌کند. نگاهی به آثار فوق نشان می‌دهد که در ایران برخورد محتاطانه با داروین صورت گرفته است در حالی که اعراب نگاه بازتری با نظریه داروین داشته‌اند.

https://goo.gl/ff9EJu

گزارشی که ایبنا از این نشست منتشرکرده کمی مخدوش است. بعضی تاریخ‌ها و نام‌ها را اشتباه ذکر کرده‌اند. من جزئیاتی را که به صحبت‌های خودم ارتباط داشت، تصحیح کردم.
می‌توانید صوت صحبت‌های امیرمحمد گمینی، عطا کالیراد و بنده را طی این جلسه، در ترعه عجایب‌المخلوقات بشنوید:

عجایب‌المخلوقات، جلسه نقد و بررسی کتاب مواجهه با داروین

معرفی کتاب:
t.me/ajamax/53
درباره کتاب:
t.me/ajamax/54
مواجهه با زیست‌شناسی نوین در ایران:
t.me/ajamax/55
مواجهه با علوم جدید در ایران:
t.me/ajamax/56
سابقه احتمالی نظریه تکامل در ایران:
t.me/ajamax/57
سوالات دکتر شیخ‌رضایی درباره مواجهه با تکامل:
t.me/ajamax/58
مواجهه با علوم جدید در ایران:
t.me/ajamax/59
نخستین بحث‌ها پیرامون تکامل انسان در ایران:
t.me/ajamax/60
درباره انتخاب واژه تکامل:
t.me/ajamax/62

دوستان و دشمنان علم: چرا «راس گلر» دیرینه‌شناس نیست؟
منتشرشده در شماره ۱۴۳ دانستنیها، ۱۴ آذر ۱۳۹۴

یکی از ناراحت‌کننده‌ترین تجربه‌های اجتماعی دیرینه‌شناس‌ها طی سال‌های اخیر، مقایسه ایشان با راس گلر، یکی از شخصیت‌های اصلی سریال «فرندز» است. شوخی یا جدی، هیچ دیرینه‌شناسی دوست ندارد با شخصیتی مقایسه شود که ضعف‌های فراوانش در روابط شخصی و اجتماعی، سال‌ها مایه مضحکه خلق‌الله بوده است. ضمن این که راس گلر به دلایلی فنی هرگز نمی‌تواند حتی شبیه دیرینه‌شناس‌های واقعی باشد.

دنباله این یادداشت را در پیوند زیر بخوانید:
http://telegra.ph/Paleogram-12-08

پارک ژوراسیک در البرز

دایناسور جدیدی کشف و توصیف‌شده. نام آن را گذاشته‌اند هالشکاراپتور که یعنی «شکاری هالشکا» و این‌طوری نوشته می‌شود:
Halszkaraptor*

این نام را به افتخار بانوی دیرینه‌شناس فقید لهستانی، هالشکا اوسمولسکا روی این دایناسور نهاده‌اند که که سال‌ها در مغولستان و کنار دیرینه‌شناسان مغول، مثل رینچن بارزبُولد، زحمت کشید و چند سال پیش درگذشت.

هالشکاراپتور در خانواده درومیوسوریدها رده‌بندی شده، یعنی همان خانواده‌ای که شامل ولاسی‌راپتور مشهور و باهوش پارک ژوراسیک است. البته می‌دانیم خلاف تصویری که در پارک ژوراسیک از این دایناسورها دیدیم، دایناسورهایی مثل ولاسی‌راپتور و هالشکاراپتور تقریبا فرقی با پرنده‌های واقعی نداشتند و ظاهرشان کاملا شبیه پرنده‌ها بوده.

هالشکاراپتور جثه‌ای به اندازه غاز و سروگردنی شبیه این پرندگان داشته. بال‌های کوتاهش هم برای شناکردن سازگاری یافته بودند و شواهد دیگری نیز در دست است که نشان می‌دهد آبزی و ماهی‌گیر بوده است. درباره هالشکاراپتور و ابعاد علمی کشف آن مطلبی مختصر نوشته‌ام که انشالله در دانستنیها خواهید خواند.

این غازهای خوشگل و شجاع را که در حیاط مصفای دبیرستان البرز دیدم، فکر کردم اگر پارک ژوراسیک واقعی می‌بود و در آن هالشکاراپتور پرورش می‌دادند، همین شکلی بودند.

*با توجه به سابقه‌ای که از خبرنویسی بی‌تحقیق در بسیاری رسانه‌های به‌اصطلاح علمی می‌شناسم، منتظرم ببینم نام این دایناسور که باید منعکس‌کننده نامی لهستانی باشد، با کدام تلفظ‌های من‌عندی منتشر می‌شود. بی‌دقتی (یا شاید بی‌سوادی) در یکی از رسانه‌های باسابقه علمی که چند صباحی است به دست «غیر» افتاده، تا حدی است که چند روز پیش نام دیوید اتنبرو را به صورت «آتن‌بروگ» منتشر کردند. کسی که در عمرش یک ساعت مستند حیات وحش ندیده و نام اتنبرو به گوشش غریبه است٬ انتقاد خصوصی و مؤدبانه را هم با درشتی و چارویداری پاسخ می‌دهد، البته که در فضای ترویج علم «غیر» شمرده می‌شود و بی‌شک، به گزاف در این جایگاه نشسته.

https://www.instagram.com/p/BcduGtFBL8q/