دیروز در کلاسی که داشتم، حین توضیح موضوع خود-فریبی (self-deception) بخشی را به مبحث «اثر دارونما» (placebo effect) اختصاص دادم. فکر کردم شاید دانستن این موضوع برای بسیاری از افراد جالب باشد.

پدیده‌ای که از آن به عنوان «اثر دارونما» یاد می‌کنیم به این معناست که مغز می‌تواند به ما بقبولاند که درمان‌های جعلی و دروغین، واقعی هستند و اثرات حقیقی بر روی ما دارند. البته دارونما نمی‌تواند مثلاً تومور را از بین ببرد یا کلسترول خون‌ را کاهش دهد. بلکه در عوض، بر روی برداشت ما از بیماری اثر می‌گذارد. به عبارتی «دارونما نمی‌تواند ما را شفا دهد اما باعث می‌شود که حس بهبود داشته باشیم». بیشترین تاثیر دارونماها را می‌توان در مواردی همچون مدیریت درد، بیخوابی ناشی از استرس، تغییر خُلق، بهبود رابطۀ جنسی یا عوارض جانبی درمان سرطان همچون خستگی یا حالت تهوع، مشاهده کرد (بنگرید به این منبع و این و این و این).

تمام این موارد، ریشه در اثرات گوناگون مکانیزم‌های روانشناختی و بخصوص خود-فریبی دارد. دارونما می‌تواند از طریق فعال کردن فرآیندهای روانشناختی همچون شرطی شدن، یادگیری اجتماعی، یادآوری و انگیزه بر حالت ذهنی ما اثر گذارد (منبع). این موضوع به نوبۀ خود به فعال شدن واکنش‌های عصبی و ایمنی می‌انجامد که عموما توسط داروهای واقعی رها می‌شوند. به همین سبب داروها، واژگان، آیین‌ها، نشانه‌ها، نمادها و حتی درمان‌های خنثی، اگر برای شرایط‌مان مفید تشخیص داده شوند، می‌تواند اثر دارونما را فعال کنند. پژوهشگرانی که بر روی درد تحقیق می‌کنند به این نتیجه رسیده‌اند که دارونما با ایجاد امید در افراد و کاهش اضطراب در آنها به فعال شدن سامانه پاداش مغز و رها شدن دوپامین کمک می‌کند(منبع).

اثر دارونما بعضا می‌تواند چنان قوی باشد که از داروی واقعی پیشی بگیرد. برای مثال، داروهای ضدافسردگی به بهبود %25 بیماران کمک کرده است در حالی که دارونماها، تاثیری %75 داشته‌اند (منبع). جالب اینجاست که حتی زمانی که به مصرف‌کنندگان گفته می‌شود که آنچه مصرف می‌کنند، دارونماست و نه داروی حقیقی، باز هم شاهد بهبود آنها هستیم (منبع). هرچند نمی‌توان شاهد اثر دارونما در میان تمام افراد بود، اما با این حال می‌توان الگویی کلی را در میان کسانی که دارونما بر روی آنها اثر دارد بیان کرد. هرچه درمان یا ماده‌ای که به عنوان دارونما استفاده می‌شود گران قیمت‌تر باشد، اثر آن بیشتر است. عامل دیگر اعتبار کسی است که درمان یا مادۀ دارونما را به فرد می‌دهد، هرچه اعتبار آن فرد بیشتر باشد، بیمار احساس می‌کند بیشتر بهبود یافته‌ است (این منبع و این منبع). حتی ظاهر دارونما نیز اهمیت دارد. قرص‌هایی با رنگ تیره عملکرد بهتری در درمان مرتبط با درد دارند، رنگ‌های روشن و گرم به عنوان محرک خوب جواب می‌دهند، رنگ آبی برای خواب‌آوری و رنگ سبز به عنوان آرام‌بخش عملکرد مناسبی دارد (منبع). اما چرا؟

به نظر می‌‌رسد که در تاثیرگذاری دارونماها، یادگیری مبتنی بر تداعی (associative learning) از اهمیت اساسی برخوردار است. علاوه بر مسائلی همچون رنگ، شکل و مزه دارو، موارد دیگری چون وجود درمانگاه و ابزارآلات پزشکی و حتی حضور کادر درمان و تعامل با آنها می‌تواند اثرات دارونما را تشدید کند. علاوه بر این، هرچه فرد بیشتر در معرض عوامل فوق قرار بگیرد، اثر دارونما بیشتر می‌شود. فرد و سیستم ایمنی او شرطی شده‌ تا به محیط پزشکی واکنش نشان دهد و حضور چنین مواردی تداعی‌کنندۀ درمان قریب الوقوع است (منبع). شاید از همین روست که افراد، حتی با اینکه می‌دانند آنچه مصرف کرده‌اند دارونماست، همچنان حس می‌کنند که بهبود یافته‌اند. از آنجایی که عملکرد دارونماها تا حد زیادی مبتنی بر یادگیری مبتنی بر تداعی است، افرادی که کنترل قشر پیش‌پیشانی خود را از دست داده‌اند (یعنی قسمتی از مغز که تا حد زیادی در یادگیری دخیل است)، دیگر تحت تاثیر دارونماها قرار نمی‌گیرند (منبع).

اسکن مغز افرادی که از دارونما استفاده کرده‌اند نشان می‌دهد که نواحی مرتبط با درد در مغز، که به آن «ماتریکس درد» می‌گویند (شبکه‌ای پیچیده شامل انسولا، تالاموس، سینگولیت قدامی و چند ناحیۀ دیگر)، پس از درمان با دارونما به شدت فعال می‌شوند (منبع). علاوه بر این استفاده از دارونما، فعالیت ناقل‌های عصبی همچون دوپامین و اندورفین را در هسته آکومبانس (که بخشی از کارکرد آن پاداش است) را افزایش می‌دهد (منبع). بنابراین ادعای افراد از اینکه با مصرف دارونما بهبود پیدا کرده‌اند، واقعی است.

اگر اشتباه نکنم، آرتور کانن دویل (خالق شخصیت شرلوک هلمز) در جایی گفته بود: من به خرافات اعتقاد ندارم اما به قدرت خرافات چرا. شاید با کمی تسامح من هم بتوانم بگویم: به دارونما اعتقاد ندارم اما به قدرت دارونما چرا.

📎 کانال تلگرام اشتباه میمون
🖥 اینستاگرام من

A million million spermatozoa
All of them alive;
Out of their cataclysm but one poor Noah
Dare hope to survive.

And among that billion minus one
Might have chanced to be
Shakespeare, another Newton, a new Donne—
But the One was Me.

Shame to have ousted your betters thus,
Taking ark while the others remained outside!
Better for all of us, froward Homunculus,
If you’d quietly died!

Aldous Huxley (1894-1963)
📎 کانال تلگرام اشتباه میمون
🖥 اینستاگرام من

به تازگی مستند Unknown: Cave of Bones محصول سال 2023 شبکۀ نتفلیکس را تماشا کردم. این مستند کشفیات اخیر دربارۀ انسان نالِدی (homo naledi) را به تصویر می‌کشد که در غار Rising Star در سایت "گهوارۀ بشریت" افریقای جنوبی یافت شده است. پژوهشگرانی که در مستند شرکت دارند، تلاش می‌کنند تا از طریق به تصویر کشیدن آنچه "قدیمی‌ترین قبرستان جهان" می‌نامند دو موضوع اصلی را اثبات کنند. یکی اینکه h. naledi آگاهانه مردگان خود را دفن می‌کردند و برای انجام این کار مراسمی داشتند و دیگر آنکه h. naledi به طور گسترده از آتش استفاده کرده است. با توجه به اندازۀ مغز h. naledi هردوی این ادعاها برایم تازگی داشت.

وقتی پس از تماشای مستند، به دنبال مقاله یا مقالات مرتبط با آن گشتم، متوجه شدم که آنچه در مستند بیان می‌شود شدیداً محل منازعۀ اهل فن است (نگاه کنید به این منبع و این و این و این و این). نتایج این پژوهش نه تنها تا امروز در هیچ نشریۀ داوری همتا (peer review) منتشر نشده، بلکه داورانی که دست‌نویس اولیۀ مقاله را خوانده‌اند نسبت به دقت شواهد و علمی بودن مدعیات آن شدیداً ابراز تردید کرده‌اند (نگاه کنید به اینجا). البته هیچ بعید نیست که با یافتن شواهد بیشتر در آینده، هر دو ادعای فوق مورد تایید قرار گیرند. اما تا آن زمان، بهتر است شرط احتیاط را حفظ کرد و فراموش نکنیم آنچه در مستند می‌آید، صرفاً فرضیات اثبات نشده است.

📎 کانال تلگرام اشتباه میمون
🖥 اینستاگرام من

Unknown: Cave of Bones (2023)
📎 کانال تلگرام اشتباه میمون
🖥 اینستاگرام من

تکامل حروف الفبای لاتین
حروف الفبای زبان انگلیسی - و بسیاری از زبان‌های دیگر اروپایی - محصول هزاران سال تکامل است. ریشه‌های قدیمی‌ترین این حروف به الفبای نیا-سینایی (3800 سال پیش) باز می‌گردد که مبتنی بر حروف هیروگلیف مصری بود. از آنجا به بعد انباشت تغییرات بزرگ و کوچک، حروف الفبای لاتین را به شکلی درآورده که امروزه شاهد آن هستیم. نمودار تغییرات تکاملی حروف الفبای لاتین را می‌توانید در این پوستر زیبا مشاهده کنید (کیفیت بهتر آن در کانال تلگرام موجود است).

The Evolution of The Alphabet
📎 کانال تلگرام اشتباه میمون
🖥 اینستاگرام من

موجودی که در فیلم می‌بینید احتمالاً به گونۀ Cirrothauma magna تعلق دارد. طول جانور در حدود 1.3 متر است و این فیلم در عمق 1600 متری سطح دریا در شمال جزیرۀ بیکر (Baker Island) گرفته شده. Cirrothauma magna اغلب در عمق بیش از 2000 متر زندگی می‌کند، جایی که نور خورشید به آن نمی‌رسد. به همین جهت، حتی لحظه‌ای دیدن این موجود زیبا خالی از لطف نیست.
📎 کانال تلگرام اشتباه میمون
🖥 اینستاگرام من

تکامل انسان از پروتوسل تا حال و آینده ...

📎 کانال تلگرام اشتباه میمون
🖥 اینستاگرام من

مشغول مطالعۀ کتاب رابرت ساپولسکی - استاد زیست‌شناسی و عصب‌شناسی دانشگاه استنفورد - هستم. این اثر دوهفته قبل با عنوان Determined: Life Without Free Will وارد بازار شد. ادعای ساپولسکی این است که ما انسان‌ها تماماً در قید جبر هستیم و هیچ ارادۀ آزادی نداریم (بله به همین قطعیت). وی تلاش می‌کند با استفاده از شاخه‌های مختلف علمی آن را ثابت و پیامدهای آن را بیان کند.

اما دیروز انتشارات دانشگاه پرینستون اطلاع داد که در این هفته کتابی منتشر خواهد کرد با نام Free Agents: How Evolution Gave Us Free Will به قلم کوین میچل استاد ژنتیک و علوم اعصاب در ترینتی کالج دابلین. بر اساس توضیح ناشر، استدلال اصلی میچل این است که شاخه‌های مختلف علمی نشان می‌دهند که ما انسان‌ها دارای ارادۀ آزاد هستیم و این بخشی لاینفک از وجود ماست.

با این حال، نکتۀ مهم برای ما خوانندگان این است که تا وقتی ابزارهایی دقیق برای آزمون آنچه گفته شد در اختیار نداریم، باید هر دو ادعا را به چشم فرضیه نگاه کرد و نه فکت علمی. و از آن مهم‌تر، نباید فرضیه را با فکت علمی اشتباه گرفت (چرا یاد نوح هراری افتادم؟)

📎 کانال تلگرام اشتباه میمون
🖥 اینستاگرام من

به عنوان اشرف مخلوقات، ۶۰ درصد با موز و مگس سرکه شباهت ژنتیکی داریم.

📎 کانال تلگرام اشتباه میمون
🖥 اینستاگرام من

روانشناسان، جامعه‌شناسان و دانشمندان علوم اعصاب همگی معتقدند که ارزش‌ها، رفتار افراد را تعیین می‌کنند. برخی ارزش‌ها، مثل اهمیت خانواده، تقریباً از مقبولیت جهانشمول برخوردارند اما درخصوص بعضی دیگر ارزش‌ها، مثل اهمیت صبوری یا داشتن استقلال، شاهد تفاوت‌های چشمگیری میان جوامع مختلف هستیم.

این پوستر 56 ارزش اصلی را نام می‌برد که محصول بیش از نیم میلیون نظرسنجی به 152 زبان دنیاست. همچنین نشان می‌دهد که برخی از این ارزش‌ها در کدام مناطق تا چه میزان از اهمیت برخوردارند.

📎 کانال تلگرام اشتباه میمون
🖥 اینستاگرام من

در مباحث مربوط به روانشناسی تکاملی، باید از دو اشتباه مهلک پرهیز کنیم. یکی مغالطۀ طبیعت‌گرایانه (naturalistic fallacy) است و دیگری مغالطۀ اخلاق‌گرایانه (moralistic fallacy). عبارت «مغالطه طبیعت‌گرایانه» را فیلسوف انگلیسی جی. ای. مور در اوایل قرن بیستم مطرح کرد اما پیشینۀ آن به نظریات فیلسوف اسکاتلندی دیوید هیوم باز می‌گردد. مغالطۀ طبیعت‌گرایانه یعنی پریدن از «است» (is) به «باید» (ought)، یعنی گمان بریم آنچه به صورت طبیعتی وجود دارد و «هست» از لحاظ اخلاقی هم خیر است و «باید» باشد. برای مثال، کسی که می‌گوید «انسان‌ها از لحاظ ژنتیکی با هم متفاوت‌ هستند، پس نباید در منظر قانون یکسان باشند» دچار مغالطۀ طبیعت‌گرایانه شده است.

مغالطۀ اخلاق‌گرایانه را برنارد دیویس، زیست‌شناس دانشگاه هاروارد مطرح کرد. مغالطۀ اخلاق‌گرایانه، عکس مغالطۀ طبیعت‌گرایانه است، یعنی پریدن از «باید» به «است». در اینجا «باید» اخلاقی به جای «هست» واقعی می‌نشیند. برای مثال، کسی که می‌گوید «باید انسان‌ها در منظر قانون یکسان باشند، پس اختلاف ژنتیکی میان آنها وجود ندارد» دچار مغالطۀ اخلاق‌گرایانه شده است.

📎 کانال تلگرام اشتباه میمون
🖥 اینستاگرام من

حیوانات مختلف چه زمانی توسط انسان اهلی شدن؟

📎 کانال تلگرام اشتباه میمون
🖥 اینستاگرام من

A) شامپانزه معمولی
B) جنوبی‌کپی آفریقایی (تقریبا 2.6 میلیون سال پیش)
C) جنوبی‌کپی آفریقایی (2.5 م. س)
D) انسان ماهر (1.9 م. س)
E) انسان ماهر (1.8 م. س)
F) انسان رودولفی (1.8 م. س)
G) انسان راست‌قامت (1.75 م. س)
H) انسان کارورز (1.75 م. س)
I) انسان هایدلبرگی (300 تا 125 هزار سال پیش)
J) انسان نئاندرتال خردمند (70 ه. س)
K) انسان نئاندرتال خردمند (60 ه. س)
L) انسان نئاندرتال خردمند (45 ه. س)
M) انسان خردمند خردمند (30 ه. س)
N) انسان خردمند خردمند (امروز)

📎 کانال تلگرام اشتباه میمون
🖥 اینستاگرام من