عقلانیت علم؛ از تجربه‌گرایی تا فازی‌محوری
نقد و بررسی کتاب عقلانیت دانش علمی؛ روش‌شناسی انتقادی نوشته علی ساعی

✍🏼روزبه آقاجری

نوشتن درباره‌ی یک کتاب ـ آن هم کتابی که داعیه بررسی مفهومی بنیادی را در گستره‌ای قابل توجه دارد ـ دربردارنده‌ی این مخاطره است که غرق‌شدن در شرح‌وتوضیح آن به وانهادن موضع نقادانه نسبت به آن بینجامد یا مجال اندک بررسی آن، نتواند حق مطلب را نسبت به آن ادا کند. این، وضعیتی بود که در برخورد با کتاب عقلانیت دانش علمی؛ روش‌شناسی انتقادی نوشته علی ساعی با آن مواجه شدم؛ کتابی که از یک سو، سویه‌ی آموزشی و گام‌به‌گام آن، از آن اثری مشخصاً درسی ساخته و از سوی دیگر، همین ویژگی باعث شده است که نویسنده در برخی نقاط به فشرده‌نویسی یا حتا فروکاهی برخی مباحث رو بیاورد، هر چند فروکاهی مورد نظر به‌شیوه‌ای آگاهانه صورت گرفته باشد.

مواجهه نظری با کتاب ساعی این دوگانگی را پیش می‌آورد که آیا یک شرح ساده از آن کفایت می‌کند یا می‌توان در جاهایی وارد مجادله نظری با نویسنده شد و سمت‌وسویی انتقادی به کار داد. انتخاب اولی، نتیجه‌ی نهایی را بدل به بازگویی صرف مباحث کتاب می‌کند و تنها تحشیه‌ای بر آن به حساب می‌آید و انتخاب دومی، ممکن است به شرح دل‌به‌خواهانه و گزینشی مباحث کتاب به نفع نقد برخی مباحث آن بینجامد. اولی، خطر تکرار را در بر دارد و دومی خطر تقلیل را. در این نوشته تلاش کردم به هیچ یک از این دو راه محدود نشوم. کوشیده‌ام که نقد این کتاب هم دربردارنده‌ی شرحی منصفانه از مباحث آن و هم انتقاد‌هایی روشن و جدی درباره‌ی آن باشد. به‌هر‌روی تنها خواننده این متن و خود کتاب می‌تواند داوری‌ای درست درباره‌ی روایت و نقد من داشته باشد.

برای خواندن متن کامل به آدرس زیر بروید:
http://problematicaa.com/the-rationality-of-scientific-knowledge/
آدرس عضویت در تلگرام پروبلماتیکا:
https://news.1rj.ru/str/problematica

به مناسبت زادروز داروین و روز جهانی که به نام او نامگذاری شده، بد نیست دوباره این قطعه موسیقی زیبا را که نقیضه‌ای بر آوازهای کلیسایی است، بشنویم و حظ ببریم و کمی لبخند بزنیم.

۷ اسفند، زادروز استاد #بهمن_رجبی نوازنده و معلم بزرگ تنبک خجسته باد.

@honariadabiparnian

♦️من دانشگاهی نیستم♦️

▪️صدای خرد شدن استخوان ِ طبقات مستضعف در سال‌ها و ماه‌های اخیر به وضوح شنیده می‌شود. بخش عمده‌ای از این فاجعه، در سکوت اتفاق می‌افتد. بی‌صدا. بی‌پژواک. بخش کوچکی از واکنش به این فشار کمرشکن نیز بروز بیرونی می‌یابد: از اعتراضات اجتماعی توده‌وار گرفته تا ابراز خشم و نارضایتی‌های در گوشی و در تاکسی و مترو و خیابان. از عدم مشارکت در انتخابات‌ها تا طنزهای تلخ شبکه‌های مجازی.

▪️تردیدی نیست که بخش عمده‌ای از این وضعیت، محصول ناکارآمدی نهادهای رسمی و فساد رخنه کرده و نهادینه شده در ساختارهای حکمرانی است. بحثی در این نیست. این بخش از مسأله بر چشم‌های بینا و گوش‌های شنوا آشکار شده است.

▪️اما مسأله تنها به نهادهای رسمی و حاکمیتی ختم نمی‌شود. بخش‌هایی از خود جامعه نیز در حال فشار آوردن بر اقشار مستعضف است. در اینجاست که غالباً جامعه تیغ به روی جامعه می‌کشد. این تیغ کشیدن دو شکل دارد: نخست، اشکال خرد و کوچک و غیرسیستماتیک ِ طرد کردن مستضعفین توسط "افراد" دیگری از جامعه که از دسترسی‌ها و امکانات مادی و سیاسی و منزلتی بهره‌مندی بیشتری دارند: چیزی که در جامعه تحت عناوینی مثل #ژن‌های_خوب، آقازاده‌ها، بخشی از سرمایه‌داران سنتی و جدید از آن یاد می‌شود. جامعه تا حدی به این بخش هم حساس و آگاه شده‌است.

▪️دومین نوع از این ظلم ِ جامعه به جامعه اما به صورت نهادی و سیستماتیک اتفاق می‌افتد: بخش‌هایی از جامعه که با به دست آوردن سرمایه‌هایی، حول محور منافع مشترک، تشکل یافته‌اند. این تشکل‌یابی و آن انباشت سرمایه‌های مادی و منزلتی، این توانایی را به آن‌ها بخشیده که بتوانند با له کردن طبقات ضعیف‌تر، سهم بیشتری از سرمایه‌های ملی به چنگ بیاورند.

▪️پایان‌نامه‌ی دکتری دکتر یاسر باقری در دانشگاه علامه طباطبایی، به خوبی بخشی از این ظلم جامعه به جامعه را در شکل دوم آشکار کرده‌است: گروه‌های متشکلی نظیر اساتید دانشگاه، پزشکان، بخشی از افراد دارای سابقه‌ی انقلابی و جنگ از جمله اقشاری هستند که با کنار هم آمدن، منافع خود را به قیمت له شدن هر چه بیشتر اقشار ضعیف جامعه پی می‌گیرند. آن‌ها هم صدا دارند و هم تریبون. هم صدایشان شنیده می‌شود و هم روابطی دارند که بتوانند خواسته‌هایشان را پیگیری کنند و به کرسی بنشانند. هم از ارزش نمادین میدانی که در آن فعالیت می‌کنند، خواه علم و نهاد دانشگاه، خواه حوزه، خواه جنگ و انقلاب برای دنبال کردن منافع شخصی و گروهی‌شان استفاده می‌کنند. این بخشی از ظلم خرده‌کننده‌ی استخوان طبقات محروم و مستضعف است که کمتر دیده می‌شود. کمتر نقد می‌شود. شدت ِ واکنش به آن گاه از شدت ِ واکنش رسمی به نقد ناکارآیی‌هایی دستگاه‌های رسمی و ساختار حکمرانی هم شدیدتر است. چون جنس ِ این فشار، بر خلاف نوع رسمی، فشاری اجتماعی است. این همان ظلمی است که من از آن به عنوان #نخبگان_علیه_جامعه نام برده‌ام.

▪️کمتر دوره‌ای در چهار دهه‌ی اخیر بوده‌است که شدت فشار اقتصادی کمرشکن بر طبقات مستعضف، بیش از امروز باشد. کرونا هم بر شدت این طرد و فشار افزوده‌است. تحریم‌های بین‌المللی هم آن را تشدید کرده‌است. در چنین شرایطی، جمعی از "دانشگاهیان" بیانیه‌ای برای افزایش میزان حقوق‌های میلیونی خود خطاب به مقامات کشور پیشنهاد داده‌اند. در این بیانیه کوتاه، با ارجاع به ارزش علم و دانایی، از ضرورت افزایش حقوق دانشگاهیان و اساتید و افزایش سهم آن از بودجه کشور سخن گفته شده‌است و حقوق این افراد با دانشگاه‌های خارج از کشور مقایسه می‌شود. جالب آن است که تا این لحظه و فقط در کمتر از چهار روز، بیش از هزار نفر از اعضای هیئت علمی دانشگاه‌های کشور این بیانیه را امضا کرده‌اند. خود این بیانیه، جملات و روح حاکم بر آن، مصداقی کامل از گزاره‌ی پیگیری منافع درون‌گروهی نخبگان به قیمت له شدن هر چه بیشتر اقشار بی‌صدا و بی‌تریبون است. مصداقی از جامعه‌ای که نخبگانش حتی در شرایطی اینقدر سخت و مهلک، به دنبال افزایش رفاه ِ نسبی خویش‌اند.

▪️به اسامی امضاکنندگان نگاه میکنم. از صمیم قلب می‌گویم: اگر لازمه‌ی دانشگاهی بودن، چنین بی‌رحمی و خودخواهی افسارگسیخته‌ای است، من در برابر کولبر ِ سرمازده، کارتن‌خواب رها شده، بازنشسته‌ی ماهی سه میلیون بگیر، کارگر ِ اخراجی و حداقل مزدبگیر، دستفروش دستگیرشده، کارگر ساختمانی دور میدان مانده، مهاجر افغانستانی تحقیر شده، بلوچ و سیستانی ِ بی‌صدا، معلم ِ ماهی سه میلیون بگیر از دانشگاهی بودن خود شرمسارم. من را با این جماعت جمع نبندید. ما با پول شما تحصیل کردیم. با رنج شما، دکتر و مهندس شدیم. با زبری دست‌های شما، کلمات دهن‌پر کن یاد گرفتیم و نامه نوشتن رسمی یاد گرفتیم. ما ریال به ریال بدهکار شماییم. ما به شما مدیونیم. قرار بود ما صدای رنج ِ شما باشیم. ... نه، من دانشگاهی نیستم.


اینکجا
ایده‌نوشت‌های مهدی سلیمانیه
@inkojaa

#نخبگان_علیه_جامعه

▪️«آیلان» باشیم یا «آنلاین»؟▪️

این روزها آن‌قدر صبح تا شب «آیلان» هستم و تلاش می‌کنم بخشی از عقب‌ماندگی‌ها و آسیب‌هایی که به‌واسطۀ تعطیلی‌های اخیر برای بچه‌ها ایجاد شده را جبران کنم که وقت نمی‌کنم چیز خاصی را در فضای مجازی دنبال کنم. می‌دانم وضع اکثر معلمین نیز کم‌وبیش به همین شکل است. دیشب یکی از همکارانم داب‌اسمشی را برایم فرستاد که یکی از شاخ‌های همیشه «آنلاین» فضای مجازی تصویر دلقک‌بازی‌اش را روی صدای معلم ریاضی‌ای گذاشته بود که به‌دلیل آشنایی ناکافی با فضای مجازی، واژۀ «آنلاین» را اشتباهاً «آیلان» تلفظ می‌کند و از بچه‌ها می‌خواهد اگر «آیلان» هستند با فرستادن پیامی روی گروه (قاعدتاً در یکی از پیام‌رسان‌ها) به او اطلاع دهند تا تدریس را شروع کند. کمی که جویا شدم فهمیدم این ماجرا اصطلاحاً در فضای مجازی دست‌رشته شده است و صغیر و کبیر می‌خندند که وای! چه معلم بی‌سوادی که نمی‌تواند واژۀ فخیمۀ «آنلاین» را درست تلفظ کند.

اگر آن معلم آشنایی کافی با فناوری‌های آموزشی ندارد، همچون بسیاری از ما معلمین که چنین آشنایی و آمادگی‌ای را نداریم، همۀ اتهام و خاک‌برسری‌اش برای وزارت‌خانه‌ای است که در طول همۀ سال‌های گذشته و «قطعاً» همۀ سال‌های آینده، هیچ بهایی به فناوری‌های آموزشی نداده و نخواهد داد. دوره‌های ضمن خدمت در همۀ نظام‌های آموزشی دنیا بناست دقیقاً چنین کارکردی داشته باشند اما در ایران این دوره‌ها بیشتر چیزهایی هستند که باید از سر باز شوند و اغلب با غیرجذاب‌ترین و ایدئولوژیک‌ترین فرم و محتوای ممکن برگزار می‌شوند. کدام یک از شمایی که با صدای این معلم قهقهه می‌زنید، به چنین مسئله‌ای اهمیت می‌دهید؟ ماجرا یک خندیدن و شاد شدنِ ساده نیست و نمی‌توان به این تقلیلش داد. نمی‌توان گفت معلمان هم عجب قشر بی‌جنبه‌ای هستند که نمی‌شود با آن‌ها شوخی کرد. ماجرا اصلاً شوخی نیست. جدیتی که پشت این خنده‌هاست شاید پشت هیچ عصبانیت و اخم دیگری نباشد. شما خواسته یا ناخواسته، انتخاب می‌کنید به جای اینکه انگشت اتهامتان را به‌سوی سیستمی بگیرید که در آموزش معلمان به‌شکل آگاهانه و هدف‌مند کوتاهی می‌کند و روزبه‌روز بیشتر و بیشتر همه‌چیزش را به بنگاه‌های خصوصی برون‌سپاری می‌کند، انگشت اتهام را سمت معلمی می‌گیرید که تلاش می‌کند «آیلان» باشد و برای بچه‌هایش کاری بکند. این یک انتخابِ تماماً سیاسی است. اگر به او و تلاش صادقانه‌اش برای انجام وظیفه‌اش می‌خندید، متحد همان‌هایی هستید که به ریش مردمِ فرودست می‌خندند. متحد همۀ آن سپه‌سالاران و وزرایی که همیشه به مردمِ فرودست خندیده‌اند. شما که این‌قدر آگاهی دارید و واژۀ «آنلاین» را هم درست تلفظ می‌کنید، نمی‌دانید زبانِ ما گره‌گاه نابرابری‌هایی‌ست که تجربه کرده‌ایم؟ شما همان‌هایی هستید که به لهجۀ غیرتهرانی‌ها می‌خندید. من اما ترجیح می‌دهم کنار همین معلم بایستم. شما تا می‌توانید «آنلاین» باشید!
🔻🔻🔻
@BalvaaBlog

برنامه نقد معرفی و کتاب
با همراهی روزبه آقاجری
🔹جلسه اول
🔹معرفی و نقد کتاب‌های:
📔اگر فرزند دختر دارید
📔پیکار با تبعیض جنسی
🔸پنج شنبه ۲۲ اسفندماه
ساعت ۲۱
لینک عضویت در گروه:
https://news.1rj.ru/str/joinchat/Ae5URU2Ru-KVX8On1INAZg

🔻🔻🔻🔻
@socialunion

میراث زنده یک مبارز سوسیالیست
(گزارشی درباره جنبه‌ای از حیات فکری فریبرز رئیس‌دانا)
✍🏼روزبه آقاجری



فریبرز رییس‌دانا، اقتصاددان مارکسیست و آموزگار سوسیالیسم، برای جوان‌هایی که در دهه هفتاد و هشتاد شمسی خود را چپ سوسیالیست خواندند، اهمیتی فوق‌العاده داشت و این اهمیت را برای دو نسل پس از آن‌ها نیز حفظ کرد. سخن‌رانی‌های پرشور و تأمل‌برانگیز او درباره سوسیالیسم در مقام آلترناتیوی واقعی و مجادلات‌اش با لیبرال‌ها و نئولیبرال‌های ایرانی، او را به همراهی بی‌بدیل و پشتوانه‌ای قدرتمند بدل کرده بود. انرژی بی‌پایان‌اش برای همراهی با جوانان و کارگران و زنان آن‌قدر هم‌دلانه و فروتنانه بود که هرگز از یاد کسانی نمی‌رود که حتا یک بار او را دیده باشند. از منش آموزنده و بی‌بدیل او هر چه گفته شود کم است و این سیاهه چنان بلندبالا و پربار است که ذره‌ای از آن را نمی‌توان بازگو کرد.

در این‌جا می‌خواهم از فریبرز رییس‌دانایی حرف بزنم که بیش از سه دهه با همان قدرتی که مبارزه سیاسی و فعالیت‌های عملی را پیش می‌برد، درگیر فعالیت‌های پی‌گیر نظری بود و نتیجه آن آثار برجسته‌ای است که از خود به میراث نهاده است. نمی‌خواهم کارها و آثار او را فهرست کنم بلکه می‌خواهم بر آثار مهمی از او دست بگذارم که نشان از مداخله‌ای سوسیالیستی در زمانه داشته‌اند. می‌خواهم آن گره‌گاه‌های نظری را برجسته کنم که فریبرز رییس‌دانا در مقام سوسیالیستی پی‌گیر کوشید با مداخله در آن‌ها نشان دهد راهی و جهانی دیگر ممکن است.

برای خواندن متن کامل به آدرس زیر بروید:
http://problematicaa.com/fariborz-raeesdana/
آدرس عضویت در تلگرام پروبلماتیکا:
https://news.1rj.ru/str/problematica

شکلی دیگر از پدیده کارتن‌خوابی

ویدئویی از زندگی معتادان در سوراخ‌های دست‌کند و قنات‌های جنوب شهر تهران تکان‌دهنده بود. این یادداشتی اختصاصی برای کانال مطالعات فرهنگی ایرانی است، برای توجه‌دادن به برخی سویه‌های این پدیده‌.

@culturalstudies_usc

https://bit.ly/3eMWg0i