روزنامه صبح نو / صفحه فرهنگ/ 9 شهریور 1400
-
قصه تکامل انیمیشن ایرانی/ گفت‌وگوی «صبح‌نو» با «مهرداد شیخان» کارگردان مستند «انیمیشن ایرانی» / احمدرضا حجارزاده


گفتگوازاحمدرضا حجارزاده

مهرداد شیخان، مستندساز پرکار و حرفه‌ای عرصه سینمای مستند یکی از متفاوت‌ترین آثار مستند ایرانی را کارگردانی کرده که به چهاردهمین جشنواره سینماحقیقت نیز راه پیدا کرد و هم‌اکنون در دوازدهمین جشن مستقل سینمای ایران، کاندیدای بهترین مستند بلند شده است. مستند «انیمیشن ایرانی»، چنان که از نامش برمی‌آید، به تاریخ انیمیشن و پدیداری، روند و تکامل انیمیشن ایران می‌پردازد که شیخان ایده بررسی روند کارتون‌های ایرانی را در بهترین شکل خود، دستمایه تولید مستند قرار داده است. این تهیه‌کننده، کارگردان و پژوهشگر، دانش‌آموخته طراحی گرافیک و فیلمسازی انیمیشن از دانشکده سینما و تئاتر است و تا امروز فیلم‌هایی نظیر «سیاه، سبز، سفید»، درباره نصرت کریمی؛فیلمساز و بازیگر نوآور ایرانی،«در جست‌وجوی صبح»تاریخچه انتشارات امیرکبیر با محوریت عبدالرحیم جعفری را ساخته است. همچنین در حوزه انیمیشن از کارهای او می‌توان به زندگی مورچه‌ها، توکا در قفس، تنهایی، تعلیق، یار مهربان،اینجا پرنده بود، اشک تمساح و معما نام برد.
شیخان تاکنون جوایز داخلی و بین‌المللی فراوانی کسب کرده، شامل جایزه برترین انیمیشن هفتمین جشنواره فیلم وارش، جایزه بهترین فیلم انیمیشن جشنواره انیمیشن جیپور-هند، جایزه بهترین انیمیشن کوتاه نهمین جشنواره فیلم تیبرون-آمریکا،جایزه بهترین انیمیشن یازدهمین جشنواره بین‌المللی فیلمسازان مستقل پانوراما-یونان، جایزه بهترین انیمیشن سه‌بعدی جشنواره بین‌المللی فیلم انیمیشن بانجالوکا-بوسنی‌وهرزگوین، جایزه بهترین انیمیشن جشنواره بین‌المللی فیلم شبکه آزاد جهانی-صربستان، مقام دوم جشنواره بین‌المللی فیلم فرمولا موندی-آلمان، جایزه بهترین انیمیشن جشنواره‌ بین‌المللی فیلم زوم-لهستان،جایزه بهترین فیلم کوتاه جشنواره فیلم کوتاه اردن،جایزه بهترین انیمیشن نهمین جشنواره بین‌المللی فیلم کوتاه مالسکورتو- ایتالیا، تندیس طلایی ششمین جشنواره بین‌المللی پویانمایی تهران،تندیس بهترین فیلم انیمیشن و بهترین کارگردانی انیمیشن چهاردهمین جشن خانه سینما، جایزه بهترین انیمیشن جشنواره بین‌المللی فیلم کوتاه تهران،جایزه پرنده نقره‌ای برای دومین فیلم برتر از جشنواره پویانمایی تهران،حضور در جشنواره سینماحقیقت99،کاندیدای بهترین مستند، دریافت جایزه بهترین پژوهش، حضور در جشنواره فجر99،حضور در تصویر سال99،حضور در جشنواره فجر بین‌الملل1400، حضور در جشن مستند1400،کاندیدای بهترین مستند بلند. با مهرداد شیخان درباره مستند بلند «انیمیشن ایرانی» گفت‌وگو کرده‌ایم.

- چه عامل و دغدغه‌ای موجب شد برای ساخت مستند «انیمیشن ایرانی» اقدام کنید؟ آیا تولید این مستند یک کار سفارشی بود یا خودتان هم برای تولید آن انگیزه داشتید؟
من سال‌ها در انیمیشن ایران فعالیت داشتم و طی این سال‌ها، همیشه با فقدان یک تعریف جامع از هویت‌ انیمیشن ایران مواجه بودم؛ به ‌ویژه آنکه طی دو دهه‌ گذشته، انیمیشن ایران به‌دلیل پیشرفت‌های فنی، رشد نیروهای مولد و ظهور استعدادهای تازه مرحله‌ متفاوتی را آغاز کرده و برای آینده‌اش خیز برداشته است. موضوع و ایده‌ این فیلم از دل یکسری پژوهش‌های اولیه در سال‌ها پیش به وجود آمده بود که در نهایت با تصور ارائه تصویری مستند تصمیم به ساخت آن گرفتم.
- پروسه پژوهش و نگارش فیلمنامه از چه زمانی و چگونه طی شد و برای تکمیل آن از چه منابعی استفاده کردید؟ آیا از تصاویر و اطلاعات آرشیوی هم بهره بردید؟
از ابتدای سال95 پژوهش‌‌ آغاز شد، ادامه یافت و به مرور با تکمیل‌شدنش به نگارش اولیه پرداخته شد. در این مسیر هیچ منبع منسجم و گاهی حتی موثقی درمورد انیمیشن ایران -به‌ویژه سال‌های نخستینش- وجود نداشت. گذشته از بازبینی و تحلیل آثار ساخته‌شده در هر دوره، بیشترین بخش پژوهش‌ها معطوف به اطلاعات شفاهی و سپس اطلاعات مکتوب بود. مشکل بزرگ اما همان‌طور که گفتم فقدان منابع دقیق و مشخص بود و همچنین پراکندگی‌های اطلاعات، دور از دسترس‌بودن اطلاعات و حتی مستهلک‌شدن‌شان بود. دامنه‌ پژوهش این کار با توجه به اینکه انیمیشن در ایران چند خاستگاه متفاوت داشته، گسترده شد و به تمام مراکزی که فکر می‌کردم اثری از سوابق و اخبار مربوط به انیمیشن ایران وجود دارد مراجعه کردم. از فیلم‌خانه ملی، موزه سینما، تلویزیون، کانون، ارتش و آرشیو‌های شخصی افراد و حتی بسیاری از مهاجران و مراکز مرتبط دیگر. در این روند اتفاقات خوبی رخ داد و توانستم به اطلاعات موثقی در رابطه با تاریخ انیمیشن ایران برسم که بسیار مهم و درعین‌حال دست‌اول بودند.

- با توجه به اینکه در فیلم‌تان به 70سال تاریخچه و روند شکل‌گیری و گسترش انیمیشن ایرانی از آغاز تا سال‌های اخیر پرداخته‌اید، آیا فیلم جنبه تاریخی و آماری هم دارد یا جنبه گزارش وضعیت انیمیشن؟
از ابتدا قرار نبود برخورد آماری با سیر انیمیشن ایران شود، بلکه بنا بود تصویر مشخص و یکدستی از شرایط و روند شکل‌گیری و تکامل انیمیشن ایران ارائه شود؛ تصویری با وجود تمام فرود و فرازهایش. تلاش ما این بوده که این فیلم یک گزارش نباشد و درعین‌حال طوری بسته بشود که مخاطب تحلیل و نقد خود را داشته باشد. بااین‌حال، مستند «انیمیشن ایرانی» به اعتقاد من می‌تواند برای پژوهشگرانی که حتی با مقوله گزارش‌های تاریخی سروکار دارند، نوعی ملاک باشد. ارائه مقاطع زمانی مختلف از پدیداری، شکل‌گیری و روند انیمیشن ایران با اینکه در فیلم با ساختار تحلیلی و تاریخی تعریف شده اما در کل می‌توان آن را گزارشی تاریخی به شمار آورد ولی نه با آن مکانیزم معمول که مثلا در مستندهای تلویزیونی دیده می‌شود.
- آیا در فیلم، فقط انیمیشن‌های موفق و محبوب را گزینش کرده‌اید و نمایش می‌دهید یا مستند شما همه انیمیشن‌های تولیدی طی 70سال را در برمی‌گیرد؟
این‌طور نیست. انتخاب، مراجعه و ضرورت نمایش آثار انیمیشن تنها یک دلیل مشخص داشته است. چنانچه پیش از این گفتم، بنا بود تصویر مشخص و یکدستی از شرایط و روند شکل‌گیری و تکامل انیمیشن ایران ارائه بشود. بنا نداشتیم نمایش آثار و حتی مصاحبه‌شوندگان ویترین انیمیشن ایران باشند و با این حفظ فاصله سعی شده به فحوای آن پرداخته شود: تصویری مشخص با وجود تمام فرود و فراز‌هایش. تصویری که مخاطب آن اعم از عام یا خاص تعبیری مشخص از انیمیشن ایران دریافت بکند. تعبیری از یک اتفاق مستمر که طی بیش از هفت دهه همچنان رخ داده، تاثیر گذاشته، تاثیر پذیرفته و همچنان تا امروز ادامه یافته است. طبیعتا فیلم مستند به‌دلیل ماهیت‌ ساختاری و تکنیکی‌اش نمی‌تواند مانند یک دایره‌المعارف، ریز به جزئیات نگاه کند. پس براساس این قاعده باید فعالان و آثاری مطرح می‌‌شدند که هر یک بخشی از انیمیشن ایران را نمایندگی می‌کردند.

- شیوه روایت فیلم چگونه است؟ در مستند «انیمیشن ایرانی» با مصاحبه طرفیم یا نریشن؟ شخصیت‌محور است یا موضوع‌محور؟
بخش اصلی روایت مستند را گفتار متن به پیش می‌برد. گفتار فیلم تقاطع‌هایی با تعدادی مصاحبه‌ دارد که در جهت سندیت روایت، یکدیگر را تکمیل می‌کنند.
- آیا فیلم در پایان، نتیجه‌گیری مشخصی هم دارد یا با پایان باز روبه‌روییم؟
نتیجه‌گیری را به مخاطب سپرده‌ام و به برداشتی که با مشاهده روند انیمیشن ایرانی به آن می‌رسد.
- فیلمبرداری این مستند از چه زمانی آغاز شد و تا چه تاریخی به طول انجامید؟ آیا در جریان تولید با دوره کرونا هم برخورد کردید؟
خیر. تصویربرداری‌ها از میانه سال96 آغاز شد و حدود یک سال طول کشید.
- به‌عنوان یک مستندساز، وضعیت مستندسازی کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ به نظرتان پیشرفتی در این زمینه داشته‌ایم و می‌توانیم با مستندسازی جهان رقابت یا برابری کنیم؟
به نظرم رشد خوبی در مستند‌سازی داشته‌ایم. بخش مهمی از این پیشرفت به مدد پیشینه این حرفه در ایران و نگاه و انگیزه‌های قوی مستندسازان بوده است. به‌طورکلی سینمای مستند لحن و گویشی جهانی دارد. اگر این تعریف پذیرفته باشد، می‌توان مستند‌های ایرانی را هم در سطح جهانی دانست اما همچنان مساله اصلی مستندسازی در ایران، اکران و نمایش آثار است که شکل درست و فراگیری ندارد.

9 شهریور 1400

لینک مطلب:
https://sobhe-no.ir/newspaper/1245/11

https://news.1rj.ru/str/IranianAnimationDoc
https://www.instagram.com/iraniananimationdoc/
#مهردادشیخان
#mehrdadsheikhan

بخشی از مستند "انیمیشن ایرانی": پروین تیموری و فریدون فرشباف، از پیشگامان انیمیشن، از نصرت کریمی و ساخت نخستین انیمیشن‌های ایران در اداره کل هنرهای زیبا در دهه 1340 می‌گویند.
-
تولید مستند " انیمیشن ایرانی" در پایان زمستان 1399 به پایان رسید. این مستند بر اساس پژوهشی جامع با موضوع انیمیشن ملی ایران، به پیدایش و شکل گیری انیمیشن در ایران - طی بیش از هفت دهه - می‌پردازد. مهمترین حوزه‌ها و جریان‌های انیمیشن ایران شامل تولیدات انیمیشن در وزارت فرهنگ و هنر، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، تبلیغات بازرگانی، سریال های تلویزیونی، آثار مستقل و تجربی و همچنین انیمیشن‌های سینمایی می‌باشند که در این مستند به آنها پرداخته شده است.

https://www.instagram.com/iraniananimationdoc
https://news.1rj.ru/str/IranianAnimationDoc

یادداشت ماهنامه فیلم شماره 580 / بهمن 1399
درباره مستند انیمیشن ایرانی

انیمیشن‌ایرانی
پژوهشگر و کارگردان: مهرداد شیخان، راوی: پدرام ثانی، فیلم‌بردار: مهرداد دفتری، تدوینگر: آرش زاهدی‌اصل، طراحی و ترکیب صدا: بهروز شهامت، 88 دقیقه.
این مستند به هفت دهه تاریخچه و روند شکل‌گیری و گسترش انیمیشن ایران از نخستین سال‌های ابتدایی تا سال‌های اخیر می‌پردازد.

یادداشت کارگردان
این فیلم، مستندی تاريخ‌نگار با موضوع تاریخچة انیمیشن ایران است که به حوزه‌ها و دوره‌های مشخصی از تولید انیمشین می‌پردازد و با نمایش روند و سير تکامل آن در وزارت فرهنگ و هنر، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، تبلیغات تجاری، تلویزیون و آثار تجربی و سینمایی تلاش دارد تصویری مشخص از روند انیمیشن ایران ارائه دهد. پرداختن به موضوع انیمیشن در سینمای ایران از هر زاویه‌ای بدون دانستن ریشه‌ها، روند شکل‌گیری و رخدادها، نتیجه موثری به دست نمی‌دهد. از این بابت این فیلم پاسخ به یک ضرورت بود. این در حالی‌ است که در جامعة انیمیشن ایران، فقدان تعریفی جامع از هويت کاملاً به چشم می‌خورد و به جرأت می‌توان گفت حلقه‌های ارتباط نسل کنونی با گذشتگان و نیاکان اين هنر گسسته مانده است. انیمیشن ایران توان و استعدادهای بسیار بالایی دارد، به‌خصوص که طی دو دهة گذشته به دلیل پیشرفت‌های فنی، رشد نیروهای مولد و ظهور استعدادهای تازه، مرحلة متفاوتی را آغاز کرده است؛ اما هنوز و همچنان بین نوع نگاه و شکل عملکرد فعالانش، گره‌ و سردرگمی وجود دارد. در چنين شرايطي، وجود این مستند برای تبیین راهبردها، شناخت ماهیت پديده و آسیب‌شناسی‌‌ها نیازی بالقوه بوده است. انیمیشن‌ایرانی کاربردهای آکادمیک برای پژوهشگران، علاقه‌مندان و دانشجویان رشته‌های هنر، علوم اجتماعی و رسانه دارد و همچنین می‌تواند معرف هنر انیمیشن این سرزمین برای مخاطبان جهانی باشد که انيميشن ايران براي‌شان همچنان پديده‌ای ناشناخته باقی مانده است. گذشته از این موارد، این فیلم به‌نوعی ثبت تاریخی انیمیشن کشورمان است که بخشی از فرهنگ این مرز و بوم به شمار می‌رود.

این کار دیوانه‌هاست!*
خلاصة طرح انیمیشن ایرانی و آن‌چه از مطالعة یادداشت کارگردانش برمی‌آید، شاید این مستند را مناسب انیمیشن‌دوستان یا طرفداران جدی این حوزه از فیلم‌سازی نشان دهد، اما اگر کمی هم اهل مطالعه یا کنجکاو تاریخچة کارتون و انیمیشن باشید، فقط کافی است لحظه‌های ابتدایی این اثر پژوهشی و تاریخ‌نگارانه را تماشا کنید تا ناگهان به خودتان بیایید و ببینید که زمانی حدود نود دقیقه درگیر دیدنش بوده‌اید! «ملا نصرالدین با زمان پانزده ثانیه، قدیمی‌ترین انیمیشن ایرانی است که تا کنون یافت شده؛ فیلمی که در نیمة دوم سال 1336 در ادارة کل هنرهای زیبا ساخته شد و دو سال بعد، انیمیشن ایرانی پایه‌گذاری شد... انیمیشن در ایران زمانی آغاز شد که حدود پنجاه سال از پیداش آن در جهان می‌‌گذشت.» البته که همه چیز در حد این اطلاعات اولیه برای اغلب تماشاگران جذاب باقی نمی‌ماند و رفته‌رفته جزییات تاریخی مختلفی به میان می‌آیند که خودشان با وجود بار آکادمیک از دو منظر حائز اهمیت و جذابیت برای گروه بزرگی‌تری از تماشاگران هستند: اول گفتار متن روان و جذابی که همراه تصاویر شده است و دوم، عکس‌ها و فیلم‌های آرشیوی متنوعی که مهرداد شیخان جمع‌آوری کرده و از تنوع و تعددشان هم می‌شود فهمید کار بس دشواری برای گردآوری‌شان صورت گرفته است، به‌خصوص در این سرزمین که تقریباً در هیچ عرصة هنری‌ای یک بانک اطلاعاتی جامع و کامل وجود ندارد. خود شیخان در این باره به در گفت‌وگویی با «هنرآنلاین» اشاره کرده که در ابتدای کار پژوهش، چه‌قدر رسیدن به یک خط روایی مستقیم و گویا دشوار بوده است، از بس که منابع تحقیق پراکنده و دور از دسترس و گاه غیرموثق بودند؛ یا این‌که بعضی از منابع و مصالح اطلاعاتی در گذر زمان فراموش یا مستهلک شده بودند: «اما از جایی به بعد، در پژوهش‌ها و پیگیری‌ها با موارد تازه و دست‌اولی مواجه شدم. این اتفاق مانند کشف هیجان‌انگیز بود و خودبه‌خود مثل موتور محرکه پروسه‌ را پیش می‌برد. آرشیو‌های فیلمخانة ملی ایران، موزة سینمای ایران، تلویزیون، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، ارتش، افراد و حتی مهاجران، بخش‌های زیادی از امکان این جست‌وجوها را فراهم کردند.» جالب است که او با وجود این‌ها، باور دارد که انیمیشن ایرانی فقط می‌تواند آغاز یک سری از پژوهش‌ها دربارة انیمیشن ایرانی باشد و هنوز خیلی چیزها دربارة این هنر مغفول مانده‌اند.

از دیگر اطلاعات جذاب اولیة فیلم که تمامی ندارند می‌توان به معرفی پرویز اوصانلو اشاره کرد که نخستین تحصیل‌کردة انیمیشن ایران بوده و حتی به دانشگاه UCLA رفته و تجربة همکاری با گروه تولید انیمیشن کلاسیک والت دیزنی زیبای خفته را دارد. حالا اگر می‌خواهید به ناب بودن اطلاعات انیمیشن ایرانی پی ببرید فقط کافی است همین مورد را در منابع فارسی‌زبان آنلاین جست‌وجو کنید تا ببینید چه چیزی دست‌تان را می‌گیرد. آن وقت حتماً قدر این مستند را بیش‌تر خواهید دانست و فرصت تماشای آن را در جشنوارة فجر یا اولین فرصت «ایمن» ممکن از دست نخواهید داد.

*جملة یکی از دانشجویان ممیز در اواخر فیلم


@IranianAnimationDoc
https://www.instagram.com/iraniananimationdoc/