یادداشت ماهنامه فیلم شماره 580 / بهمن 1399
درباره مستند انیمیشن ایرانی

انیمیشن‌ایرانی
پژوهشگر و کارگردان: مهرداد شیخان، راوی: پدرام ثانی، فیلم‌بردار: مهرداد دفتری، تدوینگر: آرش زاهدی‌اصل، طراحی و ترکیب صدا: بهروز شهامت، 88 دقیقه.
این مستند به هفت دهه تاریخچه و روند شکل‌گیری و گسترش انیمیشن ایران از نخستین سال‌های ابتدایی تا سال‌های اخیر می‌پردازد.

یادداشت کارگردان
این فیلم، مستندی تاريخ‌نگار با موضوع تاریخچة انیمیشن ایران است که به حوزه‌ها و دوره‌های مشخصی از تولید انیمشین می‌پردازد و با نمایش روند و سير تکامل آن در وزارت فرهنگ و هنر، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، تبلیغات تجاری، تلویزیون و آثار تجربی و سینمایی تلاش دارد تصویری مشخص از روند انیمیشن ایران ارائه دهد. پرداختن به موضوع انیمیشن در سینمای ایران از هر زاویه‌ای بدون دانستن ریشه‌ها، روند شکل‌گیری و رخدادها، نتیجه موثری به دست نمی‌دهد. از این بابت این فیلم پاسخ به یک ضرورت بود. این در حالی‌ است که در جامعة انیمیشن ایران، فقدان تعریفی جامع از هويت کاملاً به چشم می‌خورد و به جرأت می‌توان گفت حلقه‌های ارتباط نسل کنونی با گذشتگان و نیاکان اين هنر گسسته مانده است. انیمیشن ایران توان و استعدادهای بسیار بالایی دارد، به‌خصوص که طی دو دهة گذشته به دلیل پیشرفت‌های فنی، رشد نیروهای مولد و ظهور استعدادهای تازه، مرحلة متفاوتی را آغاز کرده است؛ اما هنوز و همچنان بین نوع نگاه و شکل عملکرد فعالانش، گره‌ و سردرگمی وجود دارد. در چنين شرايطي، وجود این مستند برای تبیین راهبردها، شناخت ماهیت پديده و آسیب‌شناسی‌‌ها نیازی بالقوه بوده است. انیمیشن‌ایرانی کاربردهای آکادمیک برای پژوهشگران، علاقه‌مندان و دانشجویان رشته‌های هنر، علوم اجتماعی و رسانه دارد و همچنین می‌تواند معرف هنر انیمیشن این سرزمین برای مخاطبان جهانی باشد که انيميشن ايران براي‌شان همچنان پديده‌ای ناشناخته باقی مانده است. گذشته از این موارد، این فیلم به‌نوعی ثبت تاریخی انیمیشن کشورمان است که بخشی از فرهنگ این مرز و بوم به شمار می‌رود.

این کار دیوانه‌هاست!*
خلاصة طرح انیمیشن ایرانی و آن‌چه از مطالعة یادداشت کارگردانش برمی‌آید، شاید این مستند را مناسب انیمیشن‌دوستان یا طرفداران جدی این حوزه از فیلم‌سازی نشان دهد، اما اگر کمی هم اهل مطالعه یا کنجکاو تاریخچة کارتون و انیمیشن باشید، فقط کافی است لحظه‌های ابتدایی این اثر پژوهشی و تاریخ‌نگارانه را تماشا کنید تا ناگهان به خودتان بیایید و ببینید که زمانی حدود نود دقیقه درگیر دیدنش بوده‌اید! «ملا نصرالدین با زمان پانزده ثانیه، قدیمی‌ترین انیمیشن ایرانی است که تا کنون یافت شده؛ فیلمی که در نیمة دوم سال 1336 در ادارة کل هنرهای زیبا ساخته شد و دو سال بعد، انیمیشن ایرانی پایه‌گذاری شد... انیمیشن در ایران زمانی آغاز شد که حدود پنجاه سال از پیداش آن در جهان می‌‌گذشت.» البته که همه چیز در حد این اطلاعات اولیه برای اغلب تماشاگران جذاب باقی نمی‌ماند و رفته‌رفته جزییات تاریخی مختلفی به میان می‌آیند که خودشان با وجود بار آکادمیک از دو منظر حائز اهمیت و جذابیت برای گروه بزرگی‌تری از تماشاگران هستند: اول گفتار متن روان و جذابی که همراه تصاویر شده است و دوم، عکس‌ها و فیلم‌های آرشیوی متنوعی که مهرداد شیخان جمع‌آوری کرده و از تنوع و تعددشان هم می‌شود فهمید کار بس دشواری برای گردآوری‌شان صورت گرفته است، به‌خصوص در این سرزمین که تقریباً در هیچ عرصة هنری‌ای یک بانک اطلاعاتی جامع و کامل وجود ندارد. خود شیخان در این باره به در گفت‌وگویی با «هنرآنلاین» اشاره کرده که در ابتدای کار پژوهش، چه‌قدر رسیدن به یک خط روایی مستقیم و گویا دشوار بوده است، از بس که منابع تحقیق پراکنده و دور از دسترس و گاه غیرموثق بودند؛ یا این‌که بعضی از منابع و مصالح اطلاعاتی در گذر زمان فراموش یا مستهلک شده بودند: «اما از جایی به بعد، در پژوهش‌ها و پیگیری‌ها با موارد تازه و دست‌اولی مواجه شدم. این اتفاق مانند کشف هیجان‌انگیز بود و خودبه‌خود مثل موتور محرکه پروسه‌ را پیش می‌برد. آرشیو‌های فیلمخانة ملی ایران، موزة سینمای ایران، تلویزیون، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، ارتش، افراد و حتی مهاجران، بخش‌های زیادی از امکان این جست‌وجوها را فراهم کردند.» جالب است که او با وجود این‌ها، باور دارد که انیمیشن ایرانی فقط می‌تواند آغاز یک سری از پژوهش‌ها دربارة انیمیشن ایرانی باشد و هنوز خیلی چیزها دربارة این هنر مغفول مانده‌اند.

از دیگر اطلاعات جذاب اولیة فیلم که تمامی ندارند می‌توان به معرفی پرویز اوصانلو اشاره کرد که نخستین تحصیل‌کردة انیمیشن ایران بوده و حتی به دانشگاه UCLA رفته و تجربة همکاری با گروه تولید انیمیشن کلاسیک والت دیزنی زیبای خفته را دارد. حالا اگر می‌خواهید به ناب بودن اطلاعات انیمیشن ایرانی پی ببرید فقط کافی است همین مورد را در منابع فارسی‌زبان آنلاین جست‌وجو کنید تا ببینید چه چیزی دست‌تان را می‌گیرد. آن وقت حتماً قدر این مستند را بیش‌تر خواهید دانست و فرصت تماشای آن را در جشنوارة فجر یا اولین فرصت «ایمن» ممکن از دست نخواهید داد.

*جملة یکی از دانشجویان ممیز در اواخر فیلم


@IranianAnimationDoc
https://www.instagram.com/iraniananimationdoc/