دایناسور بال خفاشی

امیرحسین بهجتی، عرفان خسروی
پالیوآرت: امیرحسین بهجتی

قسمت اول: تکامل و رده‌بندی

یی چی (Yi qi) دایناسور جدیدی که در سال ۲۰۱۵ کشف شد و درواقع اولین اسکنسوریوپتریجید بالغی است که از آن سنگواره‌ای پیداشده و خبر معرفی و توصیف آن، از سوی رسانه‌های علمی مختلف منتشر شد. اما چرا این سنگواره آن‌قدر مهم است؟
خانواده‌ای که این دایناسور، یعنی یی، به آن تعلق دارد، خانواده اسکانسوریوپ‌تریجیدها نامیده می‌شود. این خانواده یکی از جدیدترین خانواده‌های توصیف و شناخته‌شده دایناسورها است. قدمت کشف نخستین نمونه‌های این گروه به آغاز سده بیست و یکم بازمی‌گردد. این خانواده و اعضای آن تا پایان سده بیستم کاملا ناشناخته بودند. اسکانسوریوپ‌تریجیدها گروهی از دایناسورهای مانی‌راپتور بودند. مانی‌راپتورها گروهی از دایناسورهای شکارچی هستند که همگی جثه نسبتا کوچک تا متوسط، پوشش پر کاملا شبیه پرنده‌ها و به‌ویژه شاه‌پرهای پرنده‌مانند روی دست‌ها و دم خود دارند. پرنده‌های امروزی نیز جزء مانی‌راپتورها رده‌بندی می‌شوند. معنی واژه مانی‌راپتور (maniraptor) «دستِ قاپ‌زن» است. دایناسورهایی مثل ولاسی‌راپتور (Velociraptor) و اُوی‌راپتور (Oviraptor) نمونه‌های متعارفی از مانی‌راپتورها هستند.
مهم‌ترین وجه تمایز اسکانسوریوپ‌تریجیدها از مانی‌راپتورهای دیگر، بلندتر بودن انگشت سوم دست آن‌ها نسبت به دو انگشت دیگر است. همچنین جمجمه آن‌ها کوچک، پوزه‌شان کوتاه و گرد و لبه پیشین آرواره پایین آن‌ها به سمت پایین خمیده است. برخی شباهت‌ها، از جمله میان شکل جمجمه اسکانسوریوپ‌تریجیدها و اُوی‌راپتوروسورهای ابتدایی این فرضیه را به‌وجود آورده که اسکانسوریوپ‌تریجیدها، خانواده‌ای ابتدایی و قدیمی از اُوی‌راپتوروسورها هستند. به‌ویژه این‌که اسکانسوریوپ‌تریجیدها طی ژوراسیک بالایی در شرق آسیا زندگی می‌کردند، اُوی‌راپتورسورهای ابتدایی نیز باید در همین زمان در شرق آسیا تکامل یافته‌باشند، ولی سنگواره قدیمی‌ترین نمونه‌های اُوی‌راپتوروسورها مربوط به کرتاسه پایینی است. این یعنی از پایان دوره ژوراسیک تا اوایل دوره کرتاسه، قطعا جایی در شرق آسیا نمونه‌های اولیه اُوی‌راپتوروسورها می‌زیسته‌اند، ولی نمونه آن‌ها به دست نیامده است؛ در عین حال، در همین دوره گروهی از دایناسورها در شرق آسیا زندگی می‌کنند که شباهت‌هایی به اُوی‌راپتوروسورها دارند و شاید همان نمونه‌های اولیه گمشده باشند. از همه مهم‌تر این‌که نمونه‌های اولیه داینونیکوسورها (گروهی که ولاسی‌راپتور نیز به آن تعلق دارد) و پرنده‌های اولیه از ژوراسیک بالایی در شرق آسیا کشف شده‌اند و نیای مشترک همه این گروه‌ها (پرنده‌ها، داینونیکوسورها، اُوی‌راپتوروسورها، اسکانسوریوپ‌تریجیدها) باید دایناسوری کوچک‌جثه و پرنده‌مانند و شاید حتی قادر به پرواز بوده باشد که در ژوراسیک میانه می‌زیسته است. داینونیکوسورها و اُوی‌راپتوروسورها طی دوره کرتاسه از نسل انواع ابتدایی و کوچک‌جثه و بال‌دار، به شکارچیانی متوسط تا بزرگ‌جثه تکامل یافتند، اما نمونه‌های کشف‌شده از دوره ژوراسیک همه این گروه‌ها کوچک‌جثه، پرنده‌مانند و قادر به پرواز بوده است. بنابراین احتمال این‌که اسکانسوریوپ‌تریجیدها (که توانایی پرواز ابتدایی داشتند و کوچک‌جثه و درخت‌زی بودند) نیاکان اُوی‌راپتوروسورهای کرتاسه باشند، باز هم تقویت می‌شود. با وجود چنین احتمالی، به‌دلیل تکامل همگرای شدید و بازگشت‌های تکاملی متعدد بین اعضای چهار گروه پرنده‌مانند مانی‌راپتورها، درخت‌های فایلوژنتیک مانی‌راپتورها، شفافیت کمی دارد و بعضی از دانشمندان اسکانسوریوپ‌تریجیدها را به‌عنوان خویشاوند دور بقیه مانی‌راپتورها یا خویشاوند نزدیک پرندگان اولیه رده‌بندی می‌کنند.

https://www.instagram.com/p/BPkcwR3hMz-/

دایناسور بال خفاشی

امیرحسین بهجتی، عرفان خسروی
پالیوآرت: امیرحسین بهجتی

قسمت دوم: آناتومی نامعمول

نام یی چی (Yi qi) کوتاه‌ترین نام علمی در جهان و در زبان چینی «بال عجیب‌وغریب» معنی می‌دهد. اسمی که واقعاً برازنده این جانور است. تا قبل از پیدایش این گونه، دانشمندان گُمان داشتند که انگشت سوم بلند این دایناسورها، همانند انگشت برخی نخستی‌های حشره‌خوار امروزی مثل آیه‌آیه، برای خارج کردن کرمینه حشره‌ها از زیر پوست درختان تکامل یافته است. اما کشف یی که نخستین نمونه بالغ از اسکانسوریوپ‌تریجیدهاست، نشان داد این انگشت بلند، به علاوه میله‌ای استخوانی که از استخوان‌های مچ جدا می‌شود و در حقیقت انگشتی دروغین مثل شست پاندا محسوب می‌شود، در کنار هم نگه‌دارنده پرده‌ای پوستی برای تشکیل بالی خفاش‌مانند بوده‌اند. شاید بقیه گونه‌های خانواده اسکانسوریوپ‌تریجیدها نیز مثل یی، در دوره بلوغ چنین استخوان بلندی در مچ داشته‌اند. از گونه‌های دیگر، تنها نمونه‌های جوان و نابالغ کشف شده‌اند.

https://www.instagram.com/p/BPkc42Th1Bm/

دایناسور بال خفاشی

امیرحسین بهجتی، عرفان خسروی
پالیوآرت: امیرحسین بهجتی

قسمت سوم: بوم‌شناسی و رفتار

بدن اسکانسوریوپ‌تریجیدها کاملا پردار بوده، اما مدل پرهای روبان‌مانند دم یی در میان مانی‌راپتورها منحصربه‌فرد بوده است. پرهای روبان‌مانند دم این دایناسور هیچ مشابهی در میان پرهای پرنده‌های امروزی ندارد. این جانور به‌احتمال، شب‌زی بوده است. این را از چشمان درشت‌اش حدس می‌زنیم. یی درست مثل سنجاب‌های پرنده امروزی، شب‌ها میان شاخه‌های درختان می‌پرید و دنبال حشرات شب‌زی می‌گشت. زیست‌بوم منطقه زندگی یی در ژوراسیک بالایی بسیار مرطوب و شرجی و اغلب پوشیده از درختان بازدانه بوده است. هوای منطقه به خاطر وجود رودخانه‌های متعدد، مه‌آلود و به خاطر آتش‌فشان‌های نیمه‌فعال، اغلب مملو از خاکستر و دود غلیظ آتش‌فشانی بوده است. سنگواره یی نیز در آب‌هایی انباشته از خاکستر آتش‌فشان حفظ شده و به دست ما رسیده‌است.
https://www.instagram.com/p/BPkc-qWBTlF/

مرکز آموزش‌های آزاد پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران

«نظریه تکامل زیستی»
عرفان خسروی

ثبت نام از یکم دی ماه
برای ثبت نام تماس بگیرید
۰۲۱۸۸۹۹۳۰۱۸
نشانی: خیابان انقلاب، خیابان قدس، کوچه بهنام، کاشی ۲۳

سمورآبی گرگ‌جثه‌ای به نام Siamogale melilutra که شش میلیون و دویست‌هزار سال پیش در مرداب‌های چین صدف و خرچنگ شکار می‌کرد.
اثر: Mauricio Antón

سمورآبی گرگ‌جثه‌ای با سری بزرگ و آرواره‌هایی قوی زمانی در مرداب‌های کم‌عمق و گرم‌سیری چین باستان می‌زیست. سموری آبی که مثل خویشاوندان امروزی‌اش، از صدف‌ها و خرچنگ‌ها و ماهی‌ها تغذیه می‌کرد.
این گوشتخوار شش میلیون و دویست‌هزار ساله، شاید بزرگ‌ترین گونه سمور آبی باشد که روی زمین زیسته است. این جانور پنجاه کیلوگرمی، دو برابر سمورآبی غول‌آسای آمریکای جنوبی (Pteronura brasiliensis) دارد که امروزه در رودخانه‌های حوزه آمازون زندگی می‌کند. سمورآبی اوراسیایی عصر حاضر (Lutra lutra) حتی کوچک‌تر است و یک چهارم خویشاوند باستانی خود طول دارد.

مقایسه اندازه جمجمه سمور آبی باستانی که در استان یون‌نان چین کشف شده با جمجمه سمورآبی غول‌آسای آمریکای جنوبی و سمورآبی اوراسیایی

نمای پشتی و جانبی جمجمه خردشده و سنگواره‌شده سمورآبی غول‌آسا.
نخستین بار سال ۲۰۱۰ طی پی‌جویی مشترکی میان دیرینه‌شناسان چینی و آمریکایی در معدن شویی‌تانگ‌با در یون‌نان، بقایای این سنگواره کشف شد.

از آن‌جا که سنگواره درون زغال نرم قهوه‌ای حفظ شده‌بود، بر اثر فشار لایه‌های رسوبی، به‌سختی خرد و پهن شده بود. تنها راه بازیابی شکل اصلی جمجمه استفاده از CT-Scan بود.

با وجود جمجمه‌ای کمابیش شبیه بقیه سمورهای آبی، آرواره‌های این موجود یادآور آرواره‌های گورکن است. صفت گونه‌ای این موجود، یعنی melilutra به همین دلیل از دو واژه meles (گورکن) و lutra (سمورآبی) ساخته‌شده

تصویر استریوسکوپیک (سه‌بعدی) از سطح زیرین استخوان‌های کام و آرواره بالایی سمور غول‌آسای چینی. جثه بزرگ و آرواره‌های قوی این جانور نه برای شکارهای بزرگ، بلکه برای خردکردن صدف‌های سخت، تکامل یافته بود.

پاراسورولوفِس
Parasaurolophus
دایناسوری گیاه‌خوار از خانواده نوک‌اردکی‌ها بود که اواخر کرتاسه (۷۶ میلیون و پانصدهزار سال پیش تا هفتاد و چهار میلیون و پانصدهزار سال پیش) در غرب آمریکای شمالی می‌زیست.

پاراسورولوفِس مانند بقیه نوک‌اردکی‌ها اغلب روی چهارپا راه می‌رفت، ولی می‌توانست درحالی‌که دستان سم‌دارش را از زمین بلندکرده، روی دوپای عقب نیز راه برود یا بدود.
این تصویر و تصویر قبلی اثر John Sibbick

تاکنون سه گونه به نام‌های P. walkeri، P. tubicen و P. cyrtocristatus کشف شده‌اند.
در P. cyrtocristatus (تصویر بالا: بالغ و جوجه) برخلاف دوگونه دیگر، کاکل کوتاه و خمیده است.
اثر: Lukas Panzarin

ساختار داخلی کاکل نشان می‌دهد مجرای هوایی پیچ‌خورده درون این کاکل وجود داشته که طی رشد و بلوغ جانور، ساختار آن کامل می‌شده. از پایین به بالا: جمجمه جوجه، نوجوان و بالغ
Parasaurolophus cyrtocristatus

این دایناسور با راندن هوای پرفشار درون مجرای کاکل، صدایی کم‌بسامد و پرقدرت ایجاد می‌کرده که تا کیلومترها به گوش می‌رسیده. ۱ - سوراخ بینی ۲ - حفره سینوس ۳ - پوست ۴ - تیغه درون مجرا ۵ - جمجمه ۶ - کاکل

این صدا با مدل‌سازی جریان هوا درون مجرای کاکل پاراسورولوفِس بازسازی شده است. با گوش‌دادن این صدا سه جانور غول‌آسای ده متری را تصور کنید که از چپ و راست شما رد می‌شوند و از یکدیگر سبقت می‌گیرند.

در خیابان کریم‌خان قدم می‌زدم تا به میدان هفت‌تیر برسم؛ رسیدم به کتاب‌فروشی انتشارات علمی-فرهنگی؛ دیدم برخی از کتاب‌های مجموعه رازها منتشرشده؛ کتاب‌هایی در حوزه علم و فناوری از جمله این دو کتاب...

سفر به عصر دایناسورها
راهنمای صحرایی دایناسورهای آغاز دوره کرتاسه
هوان کارلوس آلونسو/ گرگوری پاؤل
فرزانه پورقناد/ عرفان خسروی
علمی-فرهنگی، ۱۳۹۵
۱۲۰۰۰ تومان (در فروشگاه انتشارات ۱۰۰۰۰ تومان)

دایناسورها در برف

انیمیشن کوتاهی که می‌بینید اثر هولیو لاثردا، پالیوآرتیست برزیلی است که در آن دایناسوری را به نام تروئودون (Troodon) در برف‌های قطبی شمال آلاسکا به تصویر کشیده است.
تروئودون از ۷۷ میلیون و پانصد هزار سال پیش تا ۷۴ میلیون و پانصد هزار سال پیش در نیمه غربی آمریکای شمالی می‌زیست.
چشمان بزرگ تروئودون نشان می‌دهد این دایناسور با فعالیت در دوره‌های تاریکی سازگاری داشته است. شمالی‌ترین گستره سنگواره‌های این دایناسور در محدوده‌ای قرار دارد که در پایان دوره کرتاسه درون مدار قطبی بوده و شب‌های طولانی و زمستان‌های سرد و پربرفی را تجربه می‌کرده است.
شواهد مستقیمی، از جمله بافت‌شناسی استخوان‌های دایناسورهای قطبی، نشان می‌دهد این دایناسورها طی زمستان در قطب می‌ماندند و به عرض‌های جغرافیایی پایین‌تر مهاجرت نمی‌کردند. ماندن در قطب البته با سختی و فشار همراه بوده و باعث می‌شده رشد این جانوران خون‌گرم طی زمستان، کند یا متوقف شود. در گذشته وجود این خطوط توقف رشد (LAGs: lines of arrested growth) موجب این تصور می‌شد که دایناسورها خون‌سرد بوده‌اند، اما چنین خطوطی هم در برخی جانوران خون‌گرم امروزی دیده می‌شود (خرس‌های قطبی، زوج سمان قطبی و غیرقطبی)، هم اینکه چنین الگویی در خویشاوندان غیرقطبی همین دایناسورها دیده نمی‌شود.

https://www.instagram.com/p/BNnea4shihg/