در لطافت طبع زلزله

دیشب که زلزله آمد در خیابان بودیم. از پیش بابا و مامان بازمی‌گشتیم؛ دیشب تولد من بود. اولین روز تولدی که تا صباح آن، فارغ و فراموش از رسیدنش بودم و تا بوق آن شب، حساب سال‌های گذشته را نه خود به شمار آوردم، نه دیگری.
وقتی نزدیک خانه رسیدیم، از ازدحام مردم حدس زدیم اوضاعِ وقتْ طبیعی نیست. از هر که می‌پرسیدیم جواب نمی‌داد. نزدیک خانه که رسیدیم، بالاخره همسایه‌های آشنای ساختمان را دیدیم که بیرون منزل، گویی در هول حائلی غوطه می‌خورند: گفتند زمین لرزیده.
ما که در تلاطم بزرگراه بودیم، حس نکردیمش، ولی باز از وصف خیال آن ترسیدیم.
طبقات را دویدم بالا، نفس نفس می‌زدم. قفل‌ها را یکی‌یکی گشودم. مدارک مهم را جستم و آنچه را ضروری می‌نمود، برداشتم. با خانه و همه تحفه‌های عزیزی که در آن به جای می‌گذاشتم، وداع کردم. ترسان از پله‌ها به پایین خیزیدم. مور همهمه و موج اضطراب چون روح خدا بود که در آغاز پیدایش، بر فراز آب‌های تیره سرمی‌گردانید. شب مرگ اغلب به شب پیدایش ماننده است. فکر کردم چه تولد خجسته‌ای خواهد بود، اگر کار همین امشب یکسره شود!
شب ِ سرد ِ دشوار ِ ناسازگار در کوچه گذشت. نخفتیم و لرزیدیم، تا صبح که یکی از همسایه‌ها آمد و نان سنگک تعارف کرد. تشکر کردیم ولی چندان گرسنه نبودیم، نپذیرفتیم. انگار تمرین صبحگاهی برای پرهیزهای پیش‌ ِ رو باشد.
ناخودآگاهم مرا به صعوبتی بیش از این وعده می‌دهد. مثل کودکی جهان‌ندیده و خام‌طمع، بی‌میل‌ام و صائم و مُمسک. کاش چند ساعت دیگر هم این سختی را تحمل می‌کردیم، ولی تمام می‌شد.
راستش چیزی تمام نشده؛ به کفاره‌ای نیز چنین حقیر، از رنج و بلایی عظیم محتمل، گریزی نیست. آمده‌ایم بالا. سرمازده و ترس‌خورده و حائر. ترسیده از خودیم؛ از خودی که هرگز آماده نیست؛ خائف تحفه‌هایی عزیز که پنداری، کارتنکی در تار خود تنیده و آنک ماییم؛ چون عنکبوتی که در این اوهن‌البیوت، دل‌هامان لرزان ژاله‌ای است که در لطافت طبعش خلاف نیست.

پی‌نوشت: اگر کنجکاوید که چند تهرانی در زلزله هفت ریشتری تهران می‌میرند، کدام گسل‌ها خطرناک‌ترند و کلا زور زلزله چقدر است، مصاحبه من از طرف مجله دانستنیها با دکتر مهدی زارع را بخوانید!

https://www.instagram.com/p/Bc9RDMOhyE3/

شاخ‌های رازآلود آمون
درباره ارزش‌های نمادین جایزه چراغ و تندیس آمونیت
عرفان خسروی
دانستنیها ۱۷۱
۲۵ دی ۱۳۹۵
ص۲۰
نخستین چراغ یکساله شد و دومین چراغ به زودی روشن خواهد شد
t.me/paleogram
t.me/cheraghprize

الماس

در فرهنگ مغول‌ها، الماس نام دیوی رازآلود و انسان‌ریخت است؛ چیزی در مایه یتی ِ تبتی‌ها، پاگنده یا ساسکاچ ِ آمریکایی‌ها و هُرچ، که این آخری روایت کرمانج‌های خراسان از انسانی-میمونی پشمالو و دوپاست که تقلید کارهای آدمیان را می‌کند.
تقریباً همه این افسانه‌ها درباره موجوداتی است که فقط اندکی از انسان کم‌هوش‌ترند و تنها عیب همه در این‌جاست که واقعیت ندارند. شاید از این رو، پژوهشگران دیرینه‌شناس ژاپنی، چینی و همکاران ایشان در موزه تاریخ طبیعی آمریکا نام الماس را به سنگواره ۷۵ میلیون ساله یکی از باهوش‌ترین دایناسورهایی داده‌اند که در سازند چادوکتا و ناحیه اوخا تولگود مغولستان یافت شده:
Almas ukhaa

این دایناسور از خانواده تروئودونتیدها است؛ خانواده‌ای شامل شکارچیانی نیم تا دو متری با مغزهایی که در برخی گونه‌ها به بزرگی مغز روباه بوده است. البته نباید فراموش کرد که قیاس مغز دایناسورها و پستانداران، مع‌الفارق است، زیرا دایناسورها (از جمله پرندگان) ژنومی کوچکتر از ژنوم پستانداران دارند و یاخته‌هایی نیز بسیار کوچکتر. بنابراین می‌توانند یاخته‌های عصبی فراوان‌تری را در فضایی هم‌جای مغز پستانداران بگنجانند. ازین‌روست که کلاغ‌ها و طوطی‌ها با مغزهایی بسیار کوچکتر از مغز میمون‌ها می‌توانند حرف بزنند، ابزار بسازند، مسئله حل کنند و هوشی هم‌پایه میمون‌ها داشته باشند.

جثه الماس تقریبا اندازه بوقلمون بوده و شباهت زیادی به نیاکان ِ نخستین ِ دودمان ِ پرندگان داشته.

https://www.instagram.com/p/Bc8fl6WAJne/

اصل مقاله را با این نشر (نشانگر شیء رقومی) بخوانید:

https://doi.org/10.1206/3889.1

🏅برندگان جایزه چراغ ۱۳۹۶:

🏆محمدرضا صیاد (یک عمر ترویج)
🏆بهرام مبشّر (دانشگر مروج)
و
🏆خانم نفیسه نعیمی‌پور (مروج سال)

تبریک به همه این عزیزان، بانیان چراغ و هیأت داوران 🌹💐🍀

یوتیرانوس
Yutyrannus huali

ظاهر واقعی دایناسورها تقریباً این شکلی بوده‌است، به‌خصوص این تیرانوسور نُه متری چینی که یوتیرانوس نام گرفته و پوش‌پرهایی نیز که بدنش را می‌پوشاندند در همه چند سنگواره‌ای که از آن کشف شده، به خوبی باقی‌مانده و به وضوح مشهودند.
پرنده‌ها جزء دایناسورها هستند، حتی اگر ظاهرشان چندان شبیه دایناسورها نباشد؛ هرچند این سنگواره‌ها نشان می‌دهد پرنده‌ها تغییرات ظاهری زیادی هم نسبت به نیاکان خود در دوران مزوزوئیک نداشته‌اند. فرق یک پرنده امروزی با یک دایناسور دوره کرتاسه، تقریبا همانند تفاوت یک خفاش امروزی با یک کرگدن پشمالوست. همان‌طور که کرگدن پشمالو و خفاش هر دو جزء پستانداران هستند، پرنده‌ها و بقیه دایناسورهای قدیمی هم جزء گروه واحدی به نام Dinosauria هستند.

تصویرگر: Philip Edwin

goo.gl/p85hy5

تنوع اندازه در درومیوسوریدها
راست به چپ: یوتاراپتور، اُستروراپتور، هالشکاراپتور و ولاسی‌راپتور
نام تصویرگران در تصویر مشخص شده.
مأخذ:
صفحه تروپودا بلاگ (آندریا کائو)
goo.gl/7oK1ok

انجمنی که به آن دلگرم‌ایم

سوم آبان امسال، نخستین روز ملی سنگواره در ایران بود؛ ثمره همت و اراده سروران ما در انجمن دیرینه‌شناسی ایران. من هم‌ انجام وظیفه کردم تا به عنوان کوچکترین برادر این خانواده دوست‌داشتنی، آنقدر که در توان دارم، همراه این عزیزان باشم. آنچه پیش آمد جز ادای دین به این سرزمین و استادان دیرینه‌شناسی ایران نبود.
امروز این نامه پرنوازش به دستم رسید. وقتم خوش شد، به بسط آمدم و از کوچک‌نوازی انجمن دیرینه‌شناسی ایران دلگرم‌تر از پیش شدم.

https://www.instagram.com/p/BdR4NlhBc42/

چراغ است مر تیره شب را بسیچ: در «باید» و «شاید» جایزه‌ای برای ترویج علم
عرفان خسروی
شرق، پنج‌شنبه، ۱۴ دی ۱۳۹۶، ص ۹
به همراه یادداشت‌هایی دیگر از احسان مهرجو، پوریا ناظمی و پژمان نوروزی

چراغ است مر تیره شب را بسیچ
در «باید» و «شاید» جایزه‌ای برای ترویج علم

برشی از متن:

مگر علم چه دارد؟

اگر تصور کنیم علم یعنی همان دانش یا مثلا معنایی عام و وسیع برایش بتراشیم، دایره مدعیان علم چنان فراخ می‌شود که حدّ یقف نخواهد داشت. هر بُلفضولی که بهره‌ای از دانش برده باشد، خود را متصف این صفت خواهد شمرد و هر آگهاننده‌ای که خبری می‌برد، مروج علم خواهد شد. البته که چنین نیست. علم نه مرادف دانش است، نه مترادف فناوری. علم شیوه‌ای است برای نگریستن به جهان و کشف رازهای آن. می‌گویند شیوه‌های فراوانی برای شناخت جهان هست، اما شاید علم تنها شیوه‌ای باشد که توانسته‌ایم به پشتی آن، یک‌دو قدم کورمال و عصازن پیش برویم و در چاه نیفتیم. خاصیت علم چنین است که می‌توان به آن پشتی داد، زیرا همچون عصایی است که انگشت بر زمین دارد، قدمی پیش‌تر می‌پوید و مدام همان مسیری را اصلاح می‌کند که خود لحظه‌ای پیش‌تر رهنمون شده. سرشت علم پرسشگری است و از این‌روست که همواره مصلح خود است. آن شیوه‌های دیگر که به جز علم، برای شناخت هستی آمده‌اند، هیچ‌کدام چنین خاصیتی ندارند؛ نه تصحیح‌گر خودند، نه بازبین مسیری که به پویش آنها در پیش داریم. از پیروی آنها بارها از پای افتاده‌ایم. حتی فناوری نیز، که به‌خطا هم‌عنان ناگسیختنی علم شمرده می‌شود، فراوان به چاه‌مان انداخته. وهْمِ «توانستن» که بشر را بیچاره و زمین را ملوّث کرده، از سکرات همین فناوری است. سَموم فناوری نفرین علم است که به کناری نهاده‌ایم. علم از میان همه آن شیوه‌ها، گرچه تنها معرفتی است که انگشت بر زمین سخت می‌گذارد، اما از همین‌رو نخواستنی‌ترین آنهاست.

بر سر نخواستن علم

مردم دوست دارند حقایقی را ندانند، یا فراموش کنند. وقتی خطری در پیش است یا حذری باید کرد، خوش‌نشینان مصطبه تخدیر دوست‌تر دارند مَستِ مُکیفاتِ بی‌خبری باشند. این صفت در سرشت ماست که در وقت خطر، خود را به خواب بزنیم، رؤیا ببینیم و کابوس‌هایمان را بی‌تعبیر شمریم؛ نیز این خصلت که هنگام حذر، شانه از بار پاسخ‌گویی کنار کشیم و دیگران را مقصر کنیم. حواشی همین زمین‌لرزه‌های اخیر نمونه خوبی است از حقیقتی که ترجیح می‌دهیم فراموش کنیم: رجحان قصه به حقیقت؛ رجحان دروغ به راستی؛ رجحان هیجان به اندیشه. هرطور که حساب کنیم، همهمه پرشور شبه‌علم رساتر از زمزمه متین علم است. نمونه‌های دیگرش همه‌جا دیدنی است. به هر صحرا که نجوای پرسشی برخاست، هذیان وهم به گوش می‌رسد و ژاژ فراوان می‌روید که شترها به خاییدنش مشتاق‌اند. شبه‌علم در دهان شیرین می‌چرخد و در گوش خوش می‌آید؛ خلاف‌ِ علم که تلخ، چون صبر است و درشت، چون بوق آژیر.

در دشواری ترویج علم

ترویج علم کمی با ترویج‌های دیگر فرق دارد. مروجان دیگر مزدشان را خواهند گرفت، اما دست مروج علم، دست تنبیه است. ابلهان این دست را می‌گزند، زیرا مروج علم مجیزگو نیست. وصاف صرف دستاوردهای پوشالی هم نیست. مروج علم نه هرکسی است که از دانش صحبت کند، بلکه همچون سرشت علم، پرسشگر و جدلی است؛ اما وقتی پای چارچوب دولتی به میان می‌آید، چه‌بسا این ارزش‌ها تغییر کنند. دست‌کم علم محض جای خود را به دانش‌های دیگر می‌دهد و سلیقه اداری جای اجماع تخصصی را می‌گیرد. این‌طوری است که جایزه چراغ مهم می‌شود، چون بنای آن بر حفظ همان حدود و ثغور علوم محض و بی‌کاربرد گذاشته شده و از همه مهم‌تر مبتنی بر اجماع حرفه‌ای جامعه ترویج علم است. کسانی که خود دستی بر آتش ترویج علم دارند، بهتر می‌توانند از میان خود شایستگان را برگزینند. پیش از چراغ جای چیزی میان ما خالی بود؛ حالا مبارک است!

http://www.sharghdaily.ir/News/149616/

وصف شورانگیز تاریخ

آن موقع فقط عاشق این بودم که متخصص استخوان‌شناسی مقایسه‌ای شوم و سنگواره‌های مهره‌دارانی مثل دایناسورها را مطالعه کنم. البته می‌بینید که دور و برم برعکس، پر بود از هر چیز، جز همانی که دوست داشتمش.
اینجا سفت نشسته‌ام، مشغول آماده‌کردن گزارش و سخنرانی‌ام درباره «بافت‌شناسی استخوان‌های دراز در دایناسورها»؛ حدود چهار سال پیش.
قرار بود این گزارش مقدمه پایان‌نامه‌ام باشد. گزارشی مفصل نوشتم از همه آنچه بشریت تا آن زمان درباره بافت‌شناسی استخوان‌های دراز در دایناسورها فهمیده و سخنرانی‌ام را ارائه دادم. از روی بافت‌شناسی استخوان‌های دراز حیوانات می‌شود دانست خلائق خونگرم بودند یا خونسرد؛ سریع رشد می‌کردند یا آهسته؛ مهاجر بودند یا بومی. خلاصه اساتید خوششان آمد. این ارائه خودش واحدی بود از آحاد گذراندنی دوره دکتری. بعد طرح‌نامه‌ام را ارائه دادم و از من امتحان جامع گرفتند. دکتر درویش خدابیامرز ممتحن اصلی بود و هرچه پرسید درباره استخوان‌شناسی مقایسه‌ای. من هم به همه سوالات جواب دادم، ولی چون «بیست مال خداست»، هژده شدم. طرح‌نامه هم پذیرفته شد و کارم را شروع کردم. خب؛ بعد از چند ماه شرایطی پیش آمد که دست از موضوع مورد علاقه‌ام کشیدم و طرح‌نامه دیگری ارائه دادم، درباره سنگواره‌های خرچنگ. تابحال که برکت خرچنگ‌ها برای من و همکارانم بدک نبوده. به غرائبی از پیشینه خرچنگ‌های سی میلیون ساله در دریای زاگرس دست یافته‌ایم که نشان می‌دهد وقتی زاگرس دریایی از شعبات تتیس بوده، نسل خیلی از دودمان‌های بعدی خرچنگ‌ها در همین زاگرس تکامل یافته. به‌قولی سی میلیون سال پیش، زاگرس دریایی بوده و این دریا هم مهد تکامل خرچنگ‌ها.
ادعای بزرگی است، اما شواهد بزرگی هم آن را پشتیبانی می‌کنند. امیدوارم در سال‌های آینده درباره دایناسورهای ایران هم چیزهای بیشتری پیدا کنیم و این رشته دنباله‌ای بلند داشته باشد.
حالا دنیایی را که دوستش دارم، طور دیگری می‌بینم. به جز دایناسورها و استخوان‌شناسی مقایسه‌ای، هر چیزی که مربوط به سنگواره‌ها باشد، مجذوبم می‌کند. هیچ چیز برایم از سنگواره‌ها جنون‌آورتر نیست و در نگاهی وسیع‌تر، هر چیزی که به گذشته مربوط باشد. تاریخ معجون جادویی من است و حیات، طعم مورد علاقه‌ام. سوزوگدازی که در این چند سال گذراندم مرا از دانشجویی که شیفته دایناسورها بود به شاعری رمانتیک تبدیل کرد که مانند گوته، شیفته گذشته و نگران آینده است.
در بیابان‌های داغ جنوب، پشت افزارهای تراش سنگواره یا میان ورق‌های زرد رسالات قدما، جادویی نهفته به نام تاریخ و لحظه اکنون، مثل آیینه‌ای‌ست برابر آن.

https://www.instagram.com/p/BdktL6NhmVK/

پرواز با دایناسورها

کریستین مولک بال‌دربال پرندگان می‌پرد؛ اما جادوی این تصاویر در پرندگانی است که الگوی پروازشان از ۱۵۰ میلیون سال پیش تکامل یافته و از آغاز تاریخ، رشک انسان‌ها بودند.
t.me/paleogram

⁣🔖 کتاب‌های درسی زیست‌شناسی چه اشتباهاتی دارند؟

📌فايل PDF اين مطلب «دانستنيها» را دانلود كنيد.
📌مثال‌هایی از فهرست بلند نادرستی‌های کتاب‌های درسی زیست‌شناسی + تصحیح اشتباهات

@Danestanihamag

دقیقه‌هایی از درس زیست‌شناسی تکاملی (دوره المپیاد زیست‌شناسی) درباره آناتومی آرکیوپ‌تریکس* که به بحثی پیرامون تلفظ نام این دایناسور منتهی شد
* Archaeopteryx
۳۰ دی ۱۳۹۱
فرزانگان یک تهران

آرکیوپ‌تریکس
با طعم تاریخ و جغرافی و فرهنگ

واژه‌ها مهم اند، بسیار مهم.
ریشه و معنی و تلفظ و تبار آن‌ها مهم است. مهم است بدانیم واژه‌ای بیگانه که در بافتار ِ انگلیسی‌زبان ِ درس ِ زیست‌شناسی ِ تکاملی می‌آموزیم، ریشه در زبان لاتین دارد یا یونانی. دانستن همین‌ها مثل چراغی، اندکی پیش راه را روشن‌تر می‌کند و کمینه، سبب می‌شود واژه‌ها به جای مشتی واج و واکه مبهم، روحی بیابند از جنس تاریخ و جغرافی و فرهنگ.
تاریخ و جغرافی و فرهنگ پیشینیان ماست که زیست‌شناسی امروز را ساخته؛ پس می‌ارزد اگر شاگردان دبیرستانی‌ام را وابدارم تلفظ هر واژه‌ای را درست بیاموزند و سعی کنند چیزکی از ریشه و معنا و تبار آن در سر داشته باشند؛ پس می‌ارزد اگر به آن‌ها تأکید کنم فرق میان واژه‌های یونانی و لاتین را بفهمند، آن هم در دوره‌ای که خیلی‌ها فرق میان انگلیسی و لاتین را هم نمی‌دانند؛ پس می‌ارزد اگر تلفظ واژه‌ای اشتباه شد، پنج دقیقه وقت ِ مبارک ِ درس ِ زیست‌شناسی ِ تکاملی را صرف آموزاندن درست تلفظی کنم که در پس آن تاریخ و جغرافی و فرهنگی نشسته.
به لطف همین تاریخ و جغرافی و فرهنگ است که حتی بعد از گذشتن خر شاگردانم از پل المپیاد، اغلب درگیر همین وسواس می‌مانند و هرگز املاء واژه‌های دشوار و نامأنوس زیست‌شناسی/آناتومی/پزشکی را اشتباه نمی‌کنند. خودش فایده کمی نیست!

واژه‌هایی از ریشه گوشت و خون
سفری به گوشه‌وکنار دنیای عجیب نام‌گذاری موجودات زنده
عرفان خسروی
دانستنیها ۱۸۹
۱۵ مهر ۱۳۹۶
صص ۴۲-۴۵
t.me/paleogram/542

در ستایش تلفظ‌های شاذ
برخی اصطلاحات علمی که بهتر است معمولی تلفظ نکنیم
عرفان خسروی
دانستنیها ۱۹۶
۲۳ دی ۱۳۹۶
ص ۱۱
t.me/paleogram/685

دایناسور ماهی‌گیر
ماجرای پرپیچ‌وخم سنگواره‌ای که سال‌ها پیش از مغولستان قاچاق شد ولی عاقبت به دست دیرینه‌شناسان رسید
عرفان خسروی
دانستنیها ۱۹۴
۲۵ آذر ۱۳۹۶
صص ۲۶-۲۷
t.me/paleogram/686

درک مفاهیم تکامل در زیست‌شناسی پیش از هر چیز، لذت بخش است، و برای من دلیل دیگری نیاز نیست تا به یادگیری و فهم بیشتر این مفاهیم بپردازم. اما تکامل فقط در محدوده‌ی کنجکاوی و لذت علمی باقی نمی‌ماند، بلکه فواید و استفاده‌های عملی فراوانی در زندگی انسان دارد. شاید خیلی از کسانی که از موضع انکار به این نظریه نگاه می‌کنند، از وجود این فواید و اهمیت کاربرد نظریه‌ی تکامل در حوزه‌های گوناگون تحقیقاتی اطلاعی نداشته باشند. از پزشکی تا کشاورزی و محیط زیست، دانشمندان بر مبنای اصول اولیه‌ی داروینی به طرح فرضیه و انجام آزمایشات می‌پردازند تا جواب پرسش‌های خود را بیابند.

در این ویدئو به اهمیت تکامل از همین دیدگاه، یعنی فواید عملی در زندگی انسان نگاهی خواهیم داشت.

با کانال دانش همگانی همراه باشید.

@daneshhamegani

آیا نظریه‌ی تکامل واقعا مهم است؟ (فواید عملی تکامل در زندگی انسان)

ترجمه: سپنتا نوروزیان

@daneshhamegani

نمونه برلین از آرکیوپ‌تریکس

The Berlin Specimen of Archaeopteryx lithographica (MB.Av.101)

https://www.instagram.com/p/Be8MLuJBcPS/

از گیتی تا کیهان
پنجشنبه دهم اسفند ۱۳۹۶
ری، مرکز نجوم آستان شاه‌عبدالعظیم

به دستور آقای دکتر اربابی، من هم با افتخار در این همایش درباره «چیستی و تاریخ مختصر حیات» صحبت خواهم کرد و در خدمت هم‌آیندگان گرامی خواهم بود.

https://www.instagram.com/p/BfY5tCjhkyF/